Sao 10 năm đi làm, mình có thể coi là đạt đến đỉnh cao của sự nghiệp đi làm thuê – CEO của một doanh nghiệp gần 100 nhân sự, lương tháng 9 con số, mỗi tháng đều có những chuyến đi hạng thương gia, mỗi năm 2 lần thì đi Châu Âu tham gia hội thảo của tập đoàn mẹ.
Bị phủ lấp bởi mấy thứ phù phiếm đó nên mình cũng lờ đi cảm giác hoài nghi về năng lực của mình lúc đó. Mình được người ta trả lương cao và mình có chức danh to thế cơ mà, nên mình tưởng là mình giỏi.
Cho đến ngày mình phải đứng trước toàn bộ nhân sự, tuyên bố giải thể công ty. Mình ngồi giải thích với mấy chục nhân sự, từng người, từng người một về lý do tại sao công ty phải ngừng hoạt động: "Không phải lỗi của ai cả, mọi người đã làm rất tốt. Đây là một quyết định từ tập đoàn mẹ ở Châu Âu trong chiến lược tối ưu lại về mô hình kinh doanh."
Câu nói trên phản ánh đúng một phần sự thật nhưng dù có lặp lại nó vài chục lần với các nhân sự, mình vẫn không thể xóa đi được cảm giác rằng tất cả những điều đã xảy có một phần không nhỏ là do bản thân mình. Sự tự tin và cái tôi ngời ngời hình thành sau nhiều năm lần đầu tiên có những vết rạn nứt.
Đó là thất bại lớn nhất trong hơn 10 năm đi làm của mình nhưng cũng là giây phút giúp mình nhận ra giới hạn năng lực của bản thân ở đâu và hiểu rằng mình đã rơi vào một cái bẫy do chính mình giăng ra - bẫy năng lực trung bình.
Bẫy năng lực trung bình là gì?
Trước tiên hãy tìm hiểu về thuật ngữ “bẫy thu nhập trung bình” (middle-income trap). Cụm từ này dùng để chỉ các quốc gia sau khi đạt tới một mức độ thu nhập nào đó (theo Ngân Hàng Thế Giới thì là $1,000 - $12,000) thì đi ngang, thậm chí bị tuột lại. Bởi các lợi thế cạnh tranh trước đây (nhân sự rẻ, tài nguyên sẵn có, vị thế địa lý, v.v...) khi bước ra sân chơi lớn đã không còn đủ để “đấu” lại các đối thủ mạnh hơn ngoài kia.
Trong công việc cũng có một loại bẫy tương tự mà mình gọi là bẫy năng lực trung bình. Một số các bạn trẻ sau khi đi làm được một thời gian (3-5 năm), nhờ có năng lực chuyên môn tương đối tốt sẽ lên được vị trí cao hơn thường là quản lý một team nhỏ hoặc vừa.
Đây là thời điểm bạn có khả năng cao vướng vào trong cái bẫy năng lực trung bình của chính mình. Cụ thể, lúc này nhiều bạn sẽ gặp phải các khó khăn sau trong vai trò mới:
- Không đạt được mục tiêu đặt ra cho cá nhân và đội ngũ.
- Nhân sự bên dưới không nghe lời, không nể phục.
- Không có sự ủng hộ hoặc bị cô lập bởi các bộ phận/ phòng ban khác.
- Sự hài lòng của cấp trên với kết quả công việc bị giảm sút
Và cách phản ứng của các bạn khi gặp tình trạng này thường là:
- Chuyển việc mới, ‘reset game’, thử lại nhưng vẫn gặp tình trạng tương tự.
- Đổ lỗi cho công việc, cho sếp cũ, cho đồng nghiệp cũ.
- Tự trách bản thân, tự ti, thất vọng.
- Mất năng lượng, mất động lực và mất niềm tin.
Nguyên nhân nào khiến bạn mắc “bẫy năng lực trung bình”?
Với mình, nguyên nhân chủ yếu khiến bạn rơi vào bẫy năng lực trung bình đến từ việc lầm tưởng về năng lực thật sự của bản thân. Sẽ có nhiều yếu tố dẫn đến việc này:
- Thành tựu của bạn chưa chắc đã là thành công của công ty: Chẳng hạn bạn chạy quảng cáo được vài chục ngàn leads một tháng nhưng công ty vẫn thua lỗ (mà bạn còn không biết) thì bạn không thể nào quá tự tin được.
- Thành tựu của bạn chỉ tốt hơn đồng nghiệp cũ: Khi chỗ làm cũ của bạn mặt bằng năng lực chung khá thấp, chuyên môn chỉ nằm ở mức bình thường cũng đã nổi bật hơn rất nhiều người.
- Thành tựu của bạn là nhờ đồng đội xuất sắc: Trái với trường hợp trên, khi ở với một nhóm toàn người xuất sắc, dự án lúc nào cũng hoàn thành tốt, được sếp tạo điều kiện thuận lợi… Khiến cho bạn dễ có suy nghĩ là mình cũng xuất sắc trong khi thực tế không phải vậy.
- Thành tựu của bạn rất đặc thù: Khi năng lực của bạn là loại năng lực chỉ-dùng-một-lần, tức là chỉ tạo được thành tựu ở chính xác công ty đó, lĩnh vực đó, nhưng đem sang chỗ làm khác thì không còn hữu ích nữa. Giá trị chuyên môn của bạn ở công ty mới lập tức lao dốc.
Tuy nhiên ngay cả khi chuyên môn của bạn thật sự tốt đi chăng nữa thì nó cũng mới chỉ là một khía cạnh nhỏ trong năng lực tổng thể. Càng lên cao bạn càng cần thêm nhiều kỹ năng, chỉ có chuyên môn tốt là vẫn chưa đủ tốt.
Trước đây thấy mình làm việc được hiệu quả là do có sếp đứng ra gánh vác thay áp lực từ trên nên bạn có thể lo tập trung chuyên môn. Giờ muốn vượt mức trung bình tiến lên làm sếp là vừa gánh chuyên môn, vừa lo cho đội nhóm, vừa chịu áp lực từ cấp trên. Xử lý ổn thỏa cả ba chuyện đó mới có thể được công nhận là giỏi.
Hiện tại bạn có đang gặp phải tình trạng tự mình làm việc thì ổn nhưng giao việc cho người khác thì không đâu vào với đâu. Bạn tự động cho rằng nhân sự phải tự có năng lực giải quyết, tự hiểu vấn đề, thành ra cấp dưới cứ bơ vơ, không biết cần phải làm gì. Kết quả là bạn lại phải tự mình xắn tay vào làm. Nếu vậy thì bạn vẫn còn kẹt lại trong bẫy năng lực trung bình.
Ngừng vùng vẫy, vượt bẫy thành công
Bạn cần hiểu được gốc rễ của vấn đề là do các năng lực cạnh tranh sẵn có trước đây của bạn đặt trong bối cảnh mới đã không còn tính cạnh tranh cao. Tức là muốn thoát khỏi bẫy năng lực trung bình bạn cần phát triển tư duy mới, năng lực cạnh tranh mới thay vì cứ cố gắng bấu víu lấy tư duy được gây dựng trong nhiều năm giờ đã cũ kỹ.
Trước hết, tự tin phải đi kèm với năng lực tự vấn. Không tự kiêu mình giỏi, không tự nhục than thở mình dốt. Biết mình giỏi ở đâu để phát huy và biết mình yếu chỗ nào để đi học.
Đồng thời tự tạo thêm các cơ hội để cải thiện năng lực của mình bằng nhiều cách: chia sẻ (blog, podcast, tiktok), mở rộng kết nối với mọi người không chỉ trong ngành mà cả khác ngành khác lĩnh vực, làm mentee của người giỏi hoặc làm mentor cho người trẻ hơn cả hai đều có những bài học quý giá không kém cạnh gì.
Có thêm rồi thì cần cả bớt. Bớt lên mạng than, nói bóng nói gió về công việc. Cả đồng nghiệp cũ lẫn đồng nghiệp mới nhìn thấy đều có thể lầm tưởng bạn đang nói về họ. Thay vào đó hãy học cách làm việc và giao tiếp rõ ràng với mọi người. Bớt tìm kiếm những thú vui nhất thời để trốn chạy mà hãy lo tập trung giải quyết các vấn đề nội tại, nâng cao năng lực vì chỉ giải quyết xong thì tâm mới an để vui chơi tới bến được.
Kết
Bẫy năng lực trung bình như một giai đoạn quá độ ai cũng sẽ đi qua. Hoặc là bạn vượt qua được để thấy con đường đi lên tiếp hoặc là vướng mắc hoài trong đó đều do bạn chọn lựa. Hành trình vượt bẫy chắc chắn sẽ không dễ dàng, bạn sẽ phải vừa vật vã, vừa tiếp tục sống và cố làm việc. Gian truân, vất vả đổi lại mới mở được đường đẹp để đi.