1. Digital nostalgia là gì?
Digital nostalgia là cảm thức hoài niệm về những trải nghiệm và ký ức có liên quan đến thế giới kỹ thuật số. Theo Katharina Niemeyer, phó giáo sư tại Trung tâm Nghiên cứu Liên ngành và Phân tích Truyền thông tại trường Paris 2, Đại học Sorbonne, Pháp, cảm thức hoài niệm kỹ thuật số có thể là hoài niệm về bản thân thế giới kỹ thuật số (công nghệ, công cụ, v.v.), cũng có thể là về những gì tồn tại trong thế giới đó (nội dung, trải nghiệm với nội dung).
Ví dụ, ở năm 2023, có một trào lưu xảy ra trong giới YouTuber chuyên đánh giá sản phẩm công nghệ rằng họ sẽ đánh giá lại các sản phẩm kỹ thuật số của 10 năm trước, 20 năm trước, v.v. Thậm chí, họ còn nhái lại cảm giác "đập hộp" một chiếc iPhone 4, chơi trò chém hoa quả trên iPad đời đầu, và sử dụng giao diện Facebook từ thời chỉ có nút like và những icon cảm xúc cũ kỹ. Đây là sự hoài niệm về công cụ kỹ thuật số giai đoạn trước.
Ví dụ khác, chúng ta xem lại vlog của những YouTuber thế hệ đầu như JVevermind, Toàn Shinoda, Du Học Sinh Mỹ, Huyme, v.v. và trầm trồ rằng môi trường nội dung ở Việt Nam từng trong lành đến vậy. Đó là cảm thức hoài niệm về nội dung và trải nghiệm số.
Điểm chung của cả công cụ và nội dung kỹ thuật số cũ này là chúng đều khiến cảm giác hoài niệm bị lây lan giữa người với người. Cảm thức này đến từ việc ta từng choáng váng, đợi chờ, thậm chí là thèm khát những đồ công nghệ hoặc nội dung này thời gian trước, rồi sự phát triển ập đến quá nhanh. Để rồi ngày hôm nay, ta cảm thấy bất ngờ vì sự "mới mẻ" ấy đã bị kẹt lại ở hôm qua. Ta càng không hài lòng với hiện tại bao nhiêu, thì quá khứ tưởng xa mà lại gần ấy càng trở nên đẹp bấy nhiêu.
2. Nguồn gốc của digital nostalgia
Digital nostalgia là từ ghép của "digital" và "nostalgia." "Digital" là tính từ được đặt trong phân định với "analog," ám chỉ sự phát triển của công nghệ trước và sau khi có máy vi tính, nơi những thông tin thô của thế giới vật lý được chuyển hoá thành dữ liệu nhị phân. Sự chuyển dịch này dù đã kéo dài nửa thế kỷ nay, xong cảm giác hoài niệm về thế giới "analog" mới chỉ tồn tại trong khoảng 1 thập niên trở lại đây.
"Nostalgia" thì có lịch sử lâu dài hơn. Nguyên từ của nó được ghép từ 2 từ Hi Lạp "nostos" (trở về nhà) và "algia" (khao khát). Khái niệm này được đề xuất vào năm 1688 bởi một bác sĩ y khoa người Thuỵ Sỹ tên là Johannes Hofer. Ở thời đó, nỗi nhớ nhà (homesickness), một từ đồng nghĩa với hoài niệm, được coi như một chứng bệnh lý lây lan giữa những người lính ngoài chiến trận.
Sự hoài niệm này không hề là một hiện tượng gần đây. Trong sử thi Odysseus của Homer thời Hi Lạp cổ đại, Odysseus cũng được mô tả kỹ lưỡng với cảm giác nhớ nhà vô tận. Bên cạnh đó, hoài niệm cũng là một cảm thức xuyên văn hoá. Nó mô tả sự liên tục tìm về quá khứ và chốn thuộc về, nhưng quá khứ ở đây không đứng yên, mà nó liên tục được sáng tạo thêm vào hoàn cảnh người hoài niệm nhớ nhung và kể lại quá khứ.
3. Vì sao digital nostalgia lại phổ biến?
Digital nostalgia là một khái niệm phổ biến trong ngành nghiên cứu về ký ức tập thể (collective memory) trong nghiên cứu nhân văn. Gần đây, nó cũng được đại chúng biết đến với sự quay trở lại của hiện tượng mạng một thời JVevermind (Trần Đức Việt), một trong những vlogger trên YouTube thuộc thế hệ đầu, định hình thị hiếu thẩm mỹ của thể loại nội dung này từ đầu những năm 2010. Những người đương thời của JVevermind bao gồm Toàn Shinoda, Huyme, Du Học Sinh Mỹ, He Always Smile, v.v.
Nhớ lại thời kỳ "hoàng kim" của nội dung YouTube này, nhiều công chúng đầu thế hệ Gen Z không khỏi xúc động. Họ nhớ lại những clip thành công nhất của các cựu hot vlogger về các hiện tượng học đường và hiện tượng mạng của 9-10 năm trước. Cảm xúc chung khi nhớ lại khoảng thời điểm này là không có "câu like câu view", không "scandal" và không nhiều "rác" như môi trường nội dung số ngày nay. Quả thực, những cảm xúc này là hợp lý khi TikTok, mạng xã hội chia sẻ clip ngắn đã từng hi vọng soán ngôi YouTube nay đang bị điều tra ở nhiều nước vì nội dung độc hại, bao gồm ở cả Việt Nam.
Nhưng sự lãng mạn hoá quá khứ cũng là một đặc điểm của digital nostalgia. Khi ta không hài lòng về hiện tại, ta thường lấy quá khứ làm điểm neo để dự phóng cho một tương lai tốt hơn. Có thể YouTube của 1o năm trước cũng có đầy scandal và "phốt," song việc quên đi chúng là có thể chấp nhận được, vì về tổng thể, internet vẫn tốt chán so với ngày nay. Với xu hướng đó, bên cạnh sự trở lại của JVevermind, người sáng tạo nội dung ngày nay có thể quay trở lại cách làm nội dung truyền thống, bình tĩnh và phân tích hơn, hài hước nhưng không "tục," và hướng đến tính nghị luận cao.
Một điều nữa ta thấy được từ xu hướng digital nostalgia này là không gian số đã hiện diện một cách quá hiển nhiên trong cuộc sống của chúng ta, đặc biệt là với Gen Z, hay những "digital native" (người bản địa số). Ta không thể nhớ về một quá khứ nơi internet chưa tồn tại, như cách bố mẹ nhớ về thời bao cấp "nghèo khổ nhưng con người sống tốt với nhau." Điều đó cho thấy thế hệ này sẽ không có lựa chọn thay thế cho môi trường số. Họ chỉ có thể ngắt kết nối (vốn là điều không thể) hoặc tạo ra những vòng tròn thông tin an toàn và phù hợp với cuộc sống của mình, hơn là sa vào những tranh cãi và bới móc không hồi kết.
4. Cách dùng digital nostalgia
Tiếng Anh
A: I'm seeking some old-school JVevermind vlogs. They are much better than today's TikTok nonsense.
B: People just called your good old days longing "digital nostalgia."
Tiếng Việt
A: Tớ đang tìm mấy vlog cũ của anh JV. Chúng chất hơn nhiều so với mấy thứ nhảm nhí trên TikTok ngày nay.
B: Người ta mới gọi triệu chứng nhớ nhung những ngày xưa tươi đẹp của cậu là "hoài niệm kỹ thuật số" đó.