Từ lâu, các nhà tâm lý học đã quan tâm đến việc cha mẹ có ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển của trẻ. Tuy nhiên, việc tìm kiếm mối liên hệ nhân quả giữa các hành động cụ thể của cha mẹ và hành vi sau này của trẻ là điều rất khó khăn.
Chẳng hạn, vài đứa trẻ được nuôi dạy trong môi trường khác nhau, khi lớn lên có thể sở hữu tính cách giống nhau. Ngược lại, một số đứa trẻ sống chung dưới một mái nhà, được nuôi dưỡng trong cùng một môi trường nhưng lại lớn lên với những nét tính cách rất khác.
Bất chấp những thách thức này, các nhà nghiên cứu vẫn nhận định rằng: phong cách nuôi dạy có sự ảnh hưởng lên con cái. Một vài người cho rằng những ảnh hưởng này sẽ tiếp diễn khi trẻ lớn lên.
Nghiên cứu nói gì về phong cách nuôi dạy con?
Trong những năm đầu của thập niên 1960, nhà tâm lý học Diana Baumrind đã thực hiện một nghiên cứu trên 100 trẻ em ở độ tuổi mẫu giáo. Thông qua các quan sát tự nhiên, các cuộc phỏng vấn với phụ huynh và các phương pháp nghiên cứu khác, bà đã xác định được một số khía cạnh quan trọng của việc nuôi dạy con.
Các khía cạnh này bao gồm:
- Phương pháp kỷ luật
- Tình thương và sự chăm sóc
- Phong cách giao tiếp
- Sự kỳ vọng về mức độ trưởng thành và kiểm soát
Dựa trên những khía cạnh này, Baumrind cho rằng các bậc cha mẹ chủ yếu có ba phong cách nuôi dạy con. Nghiên cứu sâu hơn do Maccoby và Martin thực hiện đã thêm vào một kiểu nuôi dạy con thứ tư.
Các kiểu phong cách nuôi dạy con
1. Phong cách nuôi dạy độc đoán (Authoritarian Parenting)
Ở phong cách nuôi dạy con này, cha mẹ thường có những yêu cầu cao. Trẻ phải tuân theo các quy tắc nghiêm ngặt do họ đặt ra, nếu không sẽ bị phạt. “Cá không ăn muối cá ươn” hoặc “Thương cho roi cho vọt” là châm ngôn của những bậc cha mẹ này.
Tuy nhiên cha mẹ theo phong cách nuôi dạy độc đoán lại không đáp ứng nhiều cho con cái. Họ mong đứa con của mình phải cư xử thật tài giỏi và không phạm lỗi, nhưng rất ít khi nói cho trẻ biết chúng nên lên làm gì và nên tránh điều gì.
Hình phạt khi chúng phạm lỗi thường khá khắc nghiệt, nhưng cha mẹ độc đoán ít khi giải thích lý do đằng sau các hình phạt ấy. Nếu trẻ yêu cầu cha mẹ giải thích, họ có thể sẽ nói “Bố mẹ nói gì thì nghe đó”.
Theo Baumrind, những bậc cha mẹ này “muốn con cái biết vâng lời và hướng tới địa vị, họ muốn những đứa trẻ nghe theo mệnh lệnh mà không cần giải thích”.
2.Phong cách nuôi dạy quyết đoán (Authoritative style)
Tương tự như phong cách độc đoán, những người theo phong cách nuôi dạy con quyết đoán cũng thiết lập các quy tắc và đường lối để con cái tuân theo. Tuy nhiên, phong cách nuôi dạy con này dân chủ hơn.
Cha mẹ quyết đoán thường mong đợi nhiều điều ở con cái, đồng thời cũng mang đến sự ấm áp, luôn lắng nghe, phản hồi kịp thời và hỗ trợ thỏa đáng cho trẻ. Khi trẻ không đáp ứng được kỳ vọng, những bậc cha mẹ này sẽ dạy dỗ và tha thứ cho trẻ chứ không trừng phạt.
Baumrind cho rằng các bậc cha mẹ này “giám sát và truyền đạt một cách rõ ràng các tiêu chuẩn hành vi mà con cái cần tuân theo. Họ quyết đoán nhưng không xâm phạm và hạn chế đứa trẻ. Phương pháp của họ là hỗ trợ thay vì trừng phạt. Họ muốn con cái mình là người quyết đoán và có trách nhiệm với xã hội, biết tự chỉnh đốn bản thân và hợp tác với người khác.”
Sự kết hợp giữa kỳ vọng và hỗ trợ này giúp con cái của họ phát triển các kỹ năng như độc lập, tự chủ và tự điều chỉnh.
3. Phong cách nuôi dạy dễ dãi (Permissive Parenting)
Kiểu nuôi dạy này đôi khi bị coi là nuông chiều, bởi những bậc cha mẹ này thường có rất ít yêu cầu đối với con cái. Họ hiếm khi trừng phạt trẻ vì họ kỳ vọng của họ về sự trưởng thành và tự chủ của con cái tương đối thấp.
Theo Baumrind, cha mẹ thuộc phong cách nuôi dạy con dễ dãi “thường đáp ứng con cái hơn là đòi hỏi chúng. Họ là kiểu người không quá truyền thống và khá khoan dung. Họ không đòi hỏi những hành vi trưởng thành ở trẻ, cho phép trẻ tự điều chỉnh bản thân và né tránh các cuộc đối đầu.”
Cha mẹ theo phong cách này thường xuyên nuôi dưỡng, chăm sóc và giao tiếp với con cái, đảm nhận vị thế của một người bạn nhiều hơn là cha mẹ.
4. Phong cách nuôi dạy con không can thiệp (Uninvolved Parenting)
Đây là phong cách thứ tư mà nhà tâm lý học Eleanor Maccoby and John Martin đã đề xuất, đó là nuôi dạy không để tâm hoặc nuôi dạy con theo kiểu bỏ bê. Cha mẹ thuộc phong cách này thường không có nhiều yêu cầu với trẻ, khả năng đáp ứng thấp và rất ít giao tiếp.
Những bậc cha mẹ này vẫn đáp ứng các nhu cầu cơ bản của trẻ như thức ăn và nơi ở. Tuy nhiên, họ thường tách rời khỏi cuộc sống của con cái, chẳng hạn như không tham gia hướng dẫn, lên kế hoạch, đặt ra quy tắc hay thậm chí là không hỗ trợ trẻ. Trong những trường hợp cực đoan, những bậc cha mẹ này thậm chí còn từ chối hoặc bỏ bê nhu cầu của con cái.
Tác động của phong cách nuôi dạy con
Ngoài nghiên cứu ban đầu của Baumrind, các nhà nghiên cứu đã tiến hành các nghiên cứu khác và đưa ra một số kết luận về tác động của phong cách nuôi dạy con lên trẻ như sau:
- Phong cách nuôi dạy độc đoán thường tạo ra những đứa trẻ ngoan ngoãn và tài giỏi nhưng thường thiếu tự tin và có mức độ thấp về hạnh phúc hay năng lực xã hội.
- Phong cách nuôi dạy quyết đoán giúp những đứa trẻ cảm thấy hạnh phúc, có nhiều khả năng và thành công.
- Phong cách nuôi dạy dễ dãi thường cho kết quả là những đứa trẻ ít hạnh phúc, khó tự điều chỉnh bản thân và thường biểu hiện kém ở trường học.
- Phong cách nuôi dạy không can thiệp có xếp hạng thấp nhất trong tất cả các lĩnh vực của cuộc sống. Những đứa trẻ này thường thiếu tự chủ, thiếu tự tôn và kém năng lực hơn các bạn cùng lứa.
Tại sao phong cách nuôi dạy con quyết đoán lại mang đến nhiều lợi ích hơn những phong cách khác?
Các bậc cha mẹ quyết đoán thường là những người hiểu lý lẽ và công bằng. Khi đưa ra các quy tắc, họ sẽ giải thích cho những quy tắc đó.
Nhờ vậy, con cái của họ hiểu được lý do những quy tắc tồn tại, có công bằng và chấp nhận được hay không. Từ đó, chúng sẽ tự nguyện tuân theo và tự rút ra bài học, thay vì chỉ tuân theo vì sợ bị phạt.
Tất nhiên cũng có những trường hợp pha trộn trong các gia đình. Ví dụ, người mẹ thể hiện phong cách nuôi dạy quyết đoán, trong khi người cha lại thích phong cách nuôi dạy dễ dãi.
Đôi khi điều này sẽ khiến đứa trẻ bị bối rối và có xu hướng tìm đến người “dễ tính hơn” khi chúng muốn điều gì đó. Để tạo ra được một phong cách nuôi dạy có tính liên kết, cha mẹ cần phải học cách hợp tác các phong cách nuôi dạy con một cách hợp lý.
Các biến số trong nghiên cứu về phong cách nuôi dạy con
Mối liên kết giữa phong cách và hành vi nuôi dạy con là dựa trên các nghiên cứu có hệ số tương quan, tuy nhiên vẫn tồn tại những biến số, chẳng hạn như tính cách của đứa trẻ.
Một nghiên cứu được công bố vào năm 2006 cho thấy cha mẹ của những đứa trẻ có cá tính mạnh sẽ ít sự kiểm soát dần theo thời gian. Trẻ cứng đầu không phải luôn do cha mẹ chúng quá thoải mái, mà trong một số trường hợp, cha mẹ của những đứa trẻ có cá tính mạnh hay dữ dội này đã từ bỏ việc cố gắng kiểm soát con mình.
Các nhà nghiên cứu cũng lưu ý rằng mối tương quan giữa phong cách nuôi dạy và hành vi của con cái đôi khi rất yếu ớt. Có trường hợp dù bố mẹ nuôi dạy theo phong cách quyết đoán thì đứa trẻ vẫn bất tuân hay có hành vi phạm pháp. Trong khi những bậc cha mẹ theo phong cách dễ dãi lại có những đứa trẻ tự tin và thành công trong học tập.
Yếu tố văn hóa cũng đóng một vai trò quan trọng trong phong cách nuôi dạy con và tính cách sau cùng của đứa trẻ. Tác giả Douglas Bernstein viết trong cuốn sách Essentials of Psychology: “Không có phong cách nuôi dạy con cái nào là tốt nhất cả. Phong cách nuôi dạy con cái quyết đoán thường hiệu quả trong gia đình người Mỹ gốc Âu, nhưng chưa hẳn sẽ giúp con cái trong các gia đình người Mỹ gốc Phi hay người Mỹ gốc Á có kết quả học tập tốt hơn.”
Kết
Phong cách nuôi dạy con cái có thể tạo ra những đứa trẻ có tính cách khác nhau. Tuy nhiên, các yếu tố khác bao gồm văn hóa, tính cách, nhận thức của trẻ về cách đối xử của cha mẹ và ảnh hưởng của xã hội cũng đóng một vai trò vô cùng quan trọng vào hành vi của trẻ.
Bài viết được chuyển ngữ từ bài gốc của tác giả Kendra Cherry tại Verywellmind.
Hình minh họa được thực hiện bởi Nhi Thanh.