Nếu được hỏi cách nào làm giàu nhanh nhất, có lẽ “trúng số độc đắc” là câu trả lời ai cũng sẽ nghĩ tới. Tuy nhiên thực tế không hẳn như vậy.
Theo nghiên cứu của Scott Hankins, Mark Hoekstra & Paige Skiba, ⅓ số người trúng độc đắc có xu hướng phá sản trong vòng 3-5 năm sau khi thắng giải.
Chuyên gia kinh tế Jay Zagorsky cũng nhận định, việc trúng số khiến người chiến thắng gặp nhiều vấn đề tài chính hơn. Họ cũng dễ rơi vào trầm cảm, nghiện ngập và mâu thuẫn trong nhiều mối quan hệ. Yếu tố tâm lý nào đã dẫn tới nghịch lý này?
Nghĩ tiền trúng số là “tiền trên trời rơi xuống”
Kế toán nhận thức (mental accounting) đã thay đổi cách chúng ta nghĩ về khoản tiền trúng số. Hiện tượng này xảy ra khi con người quyết định tài chính dựa trên các phán đoán cảm tính, thường gây bất lợi cho bản thân nhưng không nhận ra.
Nói cách khác, ta gán các giá trị khác nhau cho cùng một khoản tiền dựa trên cảm xúc tạm thời.
Ví dụ nếu trúng số 1 tỷ đồng, ta sẽ tiêu đi nhanh chóng. Nhưng nếu 1 tỷ đó là tiền ta phải cày cuốc bao năm mới có được, ta sẽ chi tiêu cẩn thận và tính toán kỹ càng.
Theo nhà kinh tế học Richard Thaler, con người dễ ra các quyết định bốc đồng và liều lĩnh với những khoản tiền “từ trên trời rơi xuống” như vậy. Điều này lý giải vì sao người trúng độc đắc thường lập tức vung tiền vào những kỳ nghỉ xa hoa, hay đồ hiệu đắt tiền mà không tính kỹ đến hệ lụy của việc tiêu xài vô độ.
Cảm giác hưng phấn khi chiến thắng một số tiền lớn
Khi phát hiện mình thắng một số tiền lớn, một lượng lớn dopamine tiết ra sẽ khiến ta thấy vui sướng cực độ. Đây vốn là một hormone hạnh phúc, nhưng khi được sản sinh quá nhiều sẽ ảnh hưởng đến sự tỉnh tảo và khả năng tư duy lý trí.
Nói một cách dễ hiểu, quá nhiều dopamine sẽ dễ gây “nghiện” chi tiêu, tương tự như cách ma túy khiến người nghiện liên tục dùng thuốc.
Theo chuyên gia tài chính Steve Lewit chia sẻ trên Ranker, việc trúng số khiến “những người nhỏ bé, bình thường bỗng chốc trở thành siêu nhân”. Vì vậy họ quên hết thực tế, nghĩ rằng mình “bất khả chiến bại” mà lao vào vòng xoáy mua sắm không lối thoát.
Lạm phát lối sống do chi tiêu không có kế hoạch
Dù không hẳn là một nguồn thu nhập định kỳ, tiền trúng số vẫn có thể gây lạm phát lối sống nếu bạn dự định chi tiêu nó trong một thời gian dài. Đây là hiện tượng xảy ra khi ta kiếm được nhiều tiền hơn, do đó chi tiêu mạnh tay hơn mà không có kế hoạch tiết kiệm hay đầu tư.
Về bản năng, não bộ chúng ta thích tìm kiếm phần thưởng hoặc những điều mới mẻ. Ngoài ra do tác động của mạng xã hội và áp lực đồng trang lứa, ta luôn vô thức so sánh với người khác và tìm cách nâng cao địa vị bản thân mình.
Hệ quả là ta dễ ăn ngoài nhiều hơn, mua/thuê nhà rộng hơn, hay mua xe xịn hơn trong khi nhu cầu không thay đổi so với trước khi trúng số.
Bên cạnh đó, việc có được số tiền lớn cũng khiến ta bỏ qua những chi phí chìm khi chi tiêu vào những thứ này. Chẳng hạn khi mua một chiếc xe sang, ta sẽ phải bỏ ra số tiền bảo dưỡng định kỳ lớn hơn so với một chiếc xe bình dân, do các linh kiện của xe đều nhập khẩu.
Áp lực từ bên ngoài
Khi trúng số độc đắc, chắc chắn bạn rất muốn chia sẻ tin vui này với người thân và bạn bè. Tuy nhiên, bạn cần cẩn trọng trước áp lực xã hội - thứ mà bạn sẽ phải đối mặt khi giàu lên nhanh chóng.
Một ví dụ điển hình, là nhiều người quen đang cần tiền có thể đề nghị bạn cho vay. Việc đang sở hữu một số tiền lớn sẽ khiến bạn khó từ chối những yêu cầu này. Nếu họ trả chậm, “xù” nợ hoặc tái diễn vay nợ, bạn có thể mất một số tiền khá lớn.
Quản lý tài chính thế nào khi tiền về nhiều hơn bình thường?
Theo một số quan niệm mê tín, khi bất ngờ nhận được một số tiền lớn, bạn đã dùng gần hết vận may của đời mình nên sẽ “xui xẻo” về sau. Nhưng trên thực tế, nếu quản lý tài chính theo phương pháp hợp lý, bạn không những sẽ giữ được vận may mà còn giúp tiền đẻ thêm ra tiền.
Sau đây là một số mẹo giúp bạn quản lý số tiền trúng thưởng một cách hiệu quả. Những mẹo này có thể áp dụng với bất kỳ khoản tiền lớn nào bạn có ngoài dự kiến, chẳng hạn tiền mừng tuổi hoặc tiền bảo hiểm y tế/nhân thọ.
Lập kế hoạch tài chính cụ thể
Sau khi xác định người trúng thưởng, công ty xổ số sẽ phải làm các thủ tục pháp lý để xác nhận danh tính cũng như khai thuế trước khi trao giải. Với tiền bảo hiểm, bạn cũng thường phải trải qua một quy trình tương tự. Do đó, bạn sẽ phải chờ một thời gian trước khi chính thức làm chủ số tiền này.
Trong thời gian chờ, bạn nên chủ động lập kế hoạch tài chính để chi tiêu, tiết kiệm và đầu tư khoản tiền thưởng sao cho hợp lý. Nếu chưa có kinh nghiệm về việc này, bạn có thể nhờ sự giúp đỡ từ một người tư vấn tài chính chuyên nghiệp.
Bố trí tiền cho những khoản cần thiết trước
Theo tháp nhu cầu của Maslow, nhu cầu sinh lý và an toàn của ta luôn đến trước so với nhu cầu thể hiện bản thân. Vì vậy, bạn nên bố trí tiền cho các khoản cần thiết trước khi chi mạnh tay vào những hạng mục thứ yếu hơn. Một số khoản tiền như vậy có thể kể đến:
- Tiền trả hết các khoản nợ.
- Quỹ khẩn cấp đề phòng hoàn cảnh bất trắc như mất việc hay dịch bệnh.
- Quỹ hưu trí để đảm bảo cho tương lai khi không còn khả năng lao động.
- Quỹ giáo dục cho con đi học đại học.
Chọn hình thức đầu tư an toàn
Nhiều người muốn sử dụng số tiền được nhận để thực hiện ước mơ đầu tư hay kinh doanh, giúp thu nhập tiếp tục tăng lên. Tuy nhiên, bạn cần tìm hiểu kỹ về hình thức đầu tư hoặc kinh doanh định theo, cũng như có kế hoạch dự phòng nếu thất bại.
Một gợi ý tương đối an toàn cho người mới đầu tư là gửi tiết kiệm lãi suất cao hoặc gửi trái phiếu. Sau khi đã có kinh nghiệm hơn, bạn có thể chuyển dần sang đầu tư chứng khoán hoặc kinh doanh theo ý muốn.
Tham khảo những cách thức đầu tư và quản lý dòng tiền qua series Đầu Tư - Từ Đâu của Vietcetera.
Tỉnh táo trước áp lực bên ngoài
Để giảm bớt áp lực chi tiền, bạn chỉ nên chia sẻ việc trúng số sau khi đã trả hết nợ và có kế hoạch quản lý số tiền này. Bên cạnh đó, chỉ nên chia sẻ với những người thân, bạn bè mà bạn thật sự tin tưởng. Với tiền mừng tuổi cũng tương tự - bạn không nên tùy tiện khoe số tiền mình được nhận với quá nhiều người.
Cần tỉnh táo trước những yêu cầu cho vay, cũng như lập giấy tờ pháp lý đầy đủ nếu bạn cho họ vay tiền để tránh bị mất tiền oan.
Sau cùng, bạn có thể dành ra một khoản tiền làm từ thiện, giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn. Đây cũng là một cách rất tốt để bạn chia sẻ vận may của mình với những mảnh đời kém may mắn hơn.