Luật bản quyền bất lực trước nạn "vay nhạc"

1. Chuyện gì đang diễn ra?

Tuần vừa qua, những ngôi sao hàng đầu của làng nhạc pop như Ed Sheeran, Katy Perry, Dua Lipa... đều xuất hiện trên các tít báo. Họ xuất hiện không phải để quảng bá bài hát mới, thay vào đó, những lùm xùm về tranh chấp bản quyền.

Katy Perry sau 8 năm kiên trì theo đuổi vụ kiện "vay nhạc" trong ca khúc Dark Horse đã giành chiến thắng. Trong khi đó, Ed Sheeran tiếp tục bị tố vi phạm bản quyền trong ca khúc Shape of You. Trước đó, nam ca sĩ/nhạc sĩ người Anh đã từng hơn 1 lần bị tố "vay nhạc" của nghệ sĩ khác.

Bản hit Levitating của Dua Lipa lần thứ 2 bị tố vay mượn. Lần đầu, Artikal Sound System đã khởi kiện ekip nữ ca sĩ vì cố tình sao chép một phần giai điệu ca khúc Live Your Life. Mới đây, Leviating lại một lần nữa bị tố "vay nhạc" bởi hai nghệ sĩ L.Russell Brown và Sandy Linzer.

3 vụ "vay nhạc" kể trên chỉ là con số nhỏ trong hàng trăm vụ kiện tụng tranh chấp bản quyền âm nhạc. Không phải vụ việc nào cũng được đưa ra tòa (hoặc được giải quyết), thay vào đó được thỏa thuận ngầm giữa các nghệ sĩ, hãng đĩa.

2. Điểm chung của các vụ "vay nhạc" là gì?

Những vụ kiện vay nhạc ồn ào nhất gần như chỉ diễn ra ở mảng pop, rock. Khái niệm nhạc pop ở đây có thể được hiểu là nhạc đại chúng, bao gồm các thể loại nhỏ hơn pop, ballad, EDM, Rn’B,… Rất hiếm khi công chúng nghe thấy các nhà soạn nhạc cổ điển tố nhau "vay nhạc".

Các bài hát trở nên nổi tiếng (hit) thường mới bị vướng vào tranh chấp bản quyền. Nói thế không có nghĩa là những ca khúc "làng nhàng" hay kém tiếng tăm không có khả năng bị tố sao chép. Những bài hit thường được làm theo công thức nên khả năng "giống" bài hát trước đó cao hơn.

Đặc biệt, một vụ kiện vay nhạc thường gắn liền với vấn đề tiền bạc, nơi người kiện đòi tiền bồi thường bị đơn. Một bài hit thường tạo ra nhiều doanh thu, lợi nhuận nên khả năng được bồi thường số tiền sẽ lớn hơn, có thể lên đến cả hàng chục triệu USD.

3. Luật xử lý các vụ "vay nhạc" cần tiến hóa?

Sáng tác âm nhạc, giống như mọi ngành sáng tạo khác, đều được bảo vệ với Luật Bản quyền. Việc xác định nghệ sĩ có "vay nhạc" của nghệ sĩ khác hay không dựa trên hai nội dung:

• Khả năng nghệ sĩ (bị kiện) đã nghe giai điệu nguyên bản trước khi sáng tác hay không?
• Liệu họ có triển khai thêm một phần của giai điệu nguyên bản hay không?

Hầu hết mọi người (luật sư, thẩm phán, công chúng) không có khả năng đọc nhạc. Vì vậy, việc so sánh hai bài hát có điểm giống nhau đáng kể hay không là rất khó khăn. Điều này đến từ "cảm giác" hay trải nghiệm thay vì có thể phân tích rạch ròi dựa trên lý thuyết âm nhạc.

Luật sư Paul Fakler, người có kinh nghiệm trong mảng luật âm nhạc cho biết: "Với tiểu thuyết hay điện ảnh, bồi thẩm đoàn dễ dàng phân tích và cho biết liệu các tác phẩm có sao chép của nhau hay không. Âm nhạc thì khác, nó nhanh chóng bị biến thành cuộc chiến giữa những chuyên gia phân tích."

Bà Hayleigh Bosher (Đại học Brunel), người nghiên cứu về ngành công nghiệp âm nhạc nhận định, "Luật pháp cần phải tiến hóa theo thời gian bởi các nghệ sĩ làm nhạc ngày nay đã khác xa so với 50 năm trước."

4. Luật bản quyền kìm hãm sáng tạo?

Bà Hayleigh Bosher e ngại rằng, nếu nghệ sĩ kiểu Ed Sheeran thua kiện sẽ kéo theo nhiều trường hợp tranh chấp bản quyền trong thời gian tới. "Tôi không nghĩ rằng luật bản quyền đang thực hiện chức năng của mình", bà nói, "Điều đó đang kìm hãm sự sáng tạo."

Trên thực tế, không phải đợi Heyleigh Bosher lên tiếng mà chính ca sĩ, nhạc sĩ và nhà sản xuất Pharrell Williams đã lo ngại từ hơn nửa thập kỷ trước. Sau khi thua kiện trong vụ đạo nhạc với gia đình cố nhạc sĩ Marvin Gaye với bài hit Blurred Lines (hợp tác cùng Robin Thicke, T.I), anh chia sẻ với tờ Rolling Stone:

"Phán quyết gây bất lợi cho sự sáng tạo, những người đã cố làm ra một điều gì đó được truyền cảm hứng, từ sự kế thừa; kể cả trong thời trang, âm nhạc, thiết kế... bất cứ thứ gì."

Anh nói thêm, "Nếu chúng ta mất đi sự tự do của bản thân là được truyền cảm hứng, một ngày nào đó, ngành công nghiệp giải trí mà chúng ta đang biết sẽ đông cứng trong kiện tụng".

Mới đây, khi dính vào kiện tụng tranh chấp bản quyền, Ed Sheeran cũng có những chia sẻ tương tự. Anh cảm thấy “bầm dập” vì sự việc này và cho biết thêm:

“Điều này để lại trong tôi một cảm giác tồi tệ đến nỗi không muốn biểu diễn bài hát đó (Shape of You) nữa. Quyết đình ngồi lại dàn xếp vụ việc khiến tôi nghĩ nhiều đến đạo đức nghề nghiệp vì chúng tôi vô tội trước những cáo buộc được đưa ra.”

5. Nhạc pop ngày càng đơn giản, được sáng tác cho thuật toán thay vì người nghe?

Ai "vay nhạc" ai cũng quan trọng nhưng vì sao chuyện này lại diễn ra thường xuyên cũng quan trọng không kém. Những vụ kiện vay nhạc thời gian qua tiết lộ cho chúng ta nhiều hơn về câu chuyện sáng tạo âm nhạc ngày nay.

Tuy khai sinh nhiều thể loại âm nhạc khác nhau, hay "tái chế" các thể loại âm nhạc hoàng kim trước đây (jazz, disco..), thì thị trường âm nhạc vẫn thay quanh thể loại nhạc pop. Việc cố tạo ra một bài hit toàn cầu là rất khó, nhưng viết một bài hit tương tự là điều có thể.

Những bài hát pop này lại dựa trên các khuôn khổ quen thuộc với giai điệu đơn giản, hấp dẫn. Từ điều này, đã vô tình (hoặc cố ý) tạo ra nhiều bản sao hơn so với ngành nghệ thuật, sáng tạo khác".

Nhạc sĩ Tom Grey còn cho rằng, áp lực buộc các nhạc sĩ từ các hãng thu âm phải viết các bài hát gần giống với các bản hit khác, giúp chúng dễ dàng được các thuật toán của Spotify chọn ra hơn.

Vì sao ta lại thích bài hát này thay vì bài kia; hay thấy nó có điểm giống với bài hát nọ? Đó là bởi vì người nghệ sĩ viết theo một công thức và thuật toán lựa chọn "khẩu vị" âm nhạc giúp chúng ta.