Trình diễn thơ: Một đời sống khác của thơ

Trình diễn thơ, hiểu thế nào cho đúng?

Trình diễn thơ là loại hình biểu diễn nghệ thuật trong đó tác phẩm thơ được truyền đạt bằng lời nói, động tác, biểu cảm của người biểu diễn. Một tiết mục trình diễn thơ có thể kết hợp cùng ca hát, diễn kịch, múa, chiếu phim… nhằm tăng sức gợi cảm và mở rộng khả năng biểu đạt.

Cần phân biệt “trình diễn thơ” và “thơ trình diễn”. “Trình diễn thơ” nhấn mạnh hoạt động sân khấu hóa sử dụng thơ làm chất liệu; còn “thơ trình diễn” chỉ tác phẩm thơ được đưa lên sân khấu, đề cao hình thức trình bày ngoài khuôn khổ trang giấy.

Quan trọng hơn, trình diễn thơ là một quá trình sáng tạo liên tục, chuyển tác phẩm từ văn bản tĩnh sang một dạng biểu đạt sinh động hơn. Quá trình ấy đòi hỏi sáng tác, tuyển chọn, xây dựng hình thức biểu diễn, sản xuất tư liệu phụ trợ, thiết kế sân khấu, luyện giọng và hợp luyện cùng âm nhạc hay các yếu tố nghệ thuật khác. Nghĩa là, muốn có một tiết mục trình diễn thơ hấp dẫn, người biểu diễn và đơn vị tổ chức phải chuẩn bị kỹ lưỡng thay vì xem trình diễn thơ đơn thuần là… đọc to bài thơ. Một chiếc loa rè hay giọng đọc vô cảm có thể làm phai nhạt toàn bộ vẻ đẹp của tiết mục.

Điểm khác biệt căn bản giữa thơ trình bày trên giấy và thơ trình diễn nằm ở sự kết nối trực tiếp. Tác giả hoặc người biểu diễn và khán giả cùng hiện diện, tạo nên bối cảnh mới cho bài thơ. Chính vì thế, tính tương tác dù chỉ là một tràng pháo tay, một câu hỏi, hay xa hơn là một cuộc trao đổi đã trở thành linh hồn của trình diễn thơ. Nó mở ra tính đồng tạo tác: khán giả gợi ý, nghệ sĩ phản hồi, tác phẩm được khai mở thêm tầng nghĩa. Mỗi buổi diễn vì thế là một phiên bản độc nhất.

Không gian và thời gian biểu diễn cũng góp phần tạo nên trải nghiệm. Hãy thử hình dung: lúc hoàng hôn đỏ rực bên bờ biển, giọng đọc vang lên bài “Thuyền và biển” trên nền nhạc dìu dặt. Đây là trải nghiệm thú vị, khơi gợi cảm xúc hơn là đọc bài thơ trên giấy. Ngày nay, công nghệ ánh sáng, âm thanh, hiệu ứng thị giác tiếp tục mở rộng biên độ sáng tạo cho các buổi trình diễn thơ.

Hành trình “biến hình” của một bài thơ theo dòng chảy lịch sử thế giới

Dù thường bị hiểu lầm là loại hình “đương đại”, trình diễn thơ thực chất xuất hiện từ rất sớm, song hành cùng lịch sử văn minh nhân loại.

Ở thời đại không có internet hay in ấn, cũng như số lượng người mù chữ chiếm đa số, các bộ thiên sử thi như Iliad và Odyssey từ khoảng thế kỷ thứ XIII TCN đều được sáng tác nhằm mục đích trình diễn. Người có tài diễn thuyết đọc bài thơ trước công chúng như đang trình bày một câu chuyện hấp dẫn, dần dần hình thành nên kịch thơ - di sản vô giá của Hy Lạp. Theo Ngô Tự Lập trong cuốn “Văn chương như là quá trình dụng điển” thì “ở Hy Lạp, đến cuối thế kỷ V, trình diễn thơ đã được chấp nhận rộng rãi như là công việc chỉ dành cho những chuyên gia điêu luyện”.

Thơ, nhờ tính cô đọng và vần nhịp, dễ nhớ và dễ truyền bá. Nhiều kinh điển của Phật giáo Đại thừa ban đầu tồn tại dưới dạng thi kệ, được truyền khẩu kết hợp cùng chuông mõ trong không gian tâm linh như một hình thức trình diễn không nhằm giải trí mà để thiền quán, ghi nhớ và lan truyền giáo pháp.

Tại Trung Quốc, từ thế kỷ X TCN, dân gian đã có truyền thống diễn xướng thơ ca: hát – ngâm – đối đáp. Dựa vào đó, triều Tây Chu hình thành hệ thống “thái thi”: những người mù loà am tường thi ca đi khắp nơi thu thập, ghi nhớ các bài thơ để rồi biên soạn thành Kinh Thi, sản phẩm kết tinh của một truyền thống trình diễn lâu đời.

Nguồn gốc chính xác của trình diễn thơ còn để ngỏ, nhưng chắc chắn đây là loại hình xuất hiện từ rất sớm và trở thành dòng chủ lưu trong nhiều nền văn hóa lớn.

Muôn hình muôn vẻ của nghệ thuật trình diễn thơ

Từ Đông sang Tây, truyền thống lẫn hiện đại, thơ được trình diễn đa dạng, phụ thuộc vào đặc trưng văn hóa, nhu cầu thẩm mỹ và trình độ thưởng thức.

Đọc thơ là hình thức phổ biến nhất. Tại Mỹ, đọc thơ là truyền thống không bắt buộc trong lễ nhậm chức của các Tổng thống Mỹ, được thực hành lần đầu tiên vào năm 1961 khi Tổng thống John F. Kennedy mời nhà thơ Robert Frost đọc bài thơ “The Gift Outright”. Sau đó, trong các lễ nhậm chức của Bill Clinton (1993), Barack Obama (2009 & 2013), Joe Biden (2021) đều có hoạt động đọc thơ. Năm 2021, Amanda Gorman khi đó mới 22 tuổi đã trở thành nhà thơ trẻ nhất trong lịch sử đọc thơ tại lễ nhậm chức với bài thơ “The Hill We Climb”.

Amanda Gorman đọc bài thơ "The Hill We Climb" tại lễ nhậm chức cựu tổng thống Mỹ - Joe Biden vào năm 2021.

Hình thức trình diễn thơ đang ngày càng phổ biến ở phương Tây là “thơ slam” - Slam Poetry. Đây là những sự kiện trình diễn thơ có tính cạnh tranh thi đấu, được tổ chức theo thể thức cụ thể, bắt đầu từ Chicago năm 1986. Các nhà thơ hóa trang thành võ sĩ, thực hiện các “cú đấm ngôn từ” bằng thơ cho đến khi người chiến thắng được quyết định bởi giám khảo và khán giả.

Thơ nói - Spoken Word cũng là hoạt động thu hút cộng đồng nghệ sĩ và đông đảo khán giả. Nghệ sĩ trình bày bài nói về chủ đề cụ thể (như TED Talks), trong đó có sử dụng thơ để bài nói hay hơn, khiến bài nói truyền cảm như một bài thơ. Trên thế giới có những lễ hội, liên hoan dành riêng cho nghệ sĩ thơ nói, ví dụ như Calgary International Spoken Word Festival. Tại đây, các nghệ sĩ trình diễn bài thơ nói của mình, giao lưu và học hỏi với cộng đồng chung đam mê.

Bên cạnh đó, quan niệm về trình diễn thơ ngày càng mở rộng. Những ca khúc có phần lời đẹp như thơ từ các tác phẩm của Trịnh Công Sơn cũng được xem là hình thức trình diễn thơ theo giai điệu. RAP, viết tắt của Rhythm And Poetry, là biểu hiện rõ ràng nhất: thơ được trình bày bằng nhịp và tiết tấu của hip hop.

Khi kết hợp thơ với các loại hình biểu diễn, bộ môn nghệ thuật khác nhau thì cũng tạo ra những hình thức trình diễn thơ mới mẻ. Năm 2021, buổi trình diễn thơ đa phương tiện kết hợp giữa âm thanh và thị giác mang tên “Bài thơ dài về những đường biên” đã diễn ra tại Viện Goethe Hà Nội. Đây là minh chứng cho thấy hình thức trình diễn thơ hiện đại đang diễn ra sôi nổi tại Việt Nam trong những năm gần đây.

Một tiết mục trình diễn thơ hay cần điều gì?

Giống như việc in ấn đòi hỏi chính tả chuẩn, giấy tốt, minh họa đẹp; trình diễn thơ cũng có những tiêu chí riêng.

Trước hết, khán giả cần nghe rõ câu chữ, nhịp điệu, thay vì bị “nuốt âm” bởi giọng đọc lí nhí hay hiệu ứng sân khấu lấn át nội dung. Dù nghệ sĩ có thể phá cách, họ vẫn cần tỉnh táo để không đánh mất khả năng cảm thụ bài thơ của khán giả, cũng như không “giải thích quá mức” khiến khán giả mất đi khoảng trống tưởng tượng.

Tiết mục phải ăn khớp với tinh thần bài thơ, tránh minh họa đơn thuần. Như nhà thơ Dương Tường từng nói, trình diễn thơ thành công là mang được “bề chiều đa nghĩa”. Điều này đòi hỏi hiểu biết nhất định về ngôn ngữ thơ.

Người biểu diễn cũng cần tác phong chỉn chu, kỹ năng sân khấu và khả năng xử lý tình huống – điều không dễ với nhiều người viết. Nhưng khi đã đứng trên sân khấu, nhiệm vụ lớn nhất vẫn là mang lại trải nghiệm trọn vẹn cho khán giả.

Và cuối cùng, tương tác là yếu tố bắt buộc: từ tràng pháo tay, câu hỏi đáp đến các trò chơi hay chia sẻ cá nhân. Người dẫn chương trình và nghệ sĩ cần chủ động tạo không khí cởi mở, đặc biệt trong những buổi diễn nhỏ 20–40 người. Một chủ đề xuyên suốt, vài “chân gỗ”, những món quà nhỏ… đều có thể giúp cuộc trò chuyện tự nhiên hơn.

Trình diễn thơ: Mở rộng cánh cửa đến với thơ

Dù đóng vai trò quan trọng trong đời sống nghệ thuật, trình diễn thơ vẫn đang bị xem nhẹ. Ý nghĩa của trình diễn thơ có thể kể đến như sau:

Với tác giả, đây là cơ hội truyền bá tác phẩm trực tiếp, đồng thời xác lập phiên bản gốc đầu tiên qua giọng đọc của chính mình. Đây là một dạng “chứng cứ mềm” quan trọng khi văn bản in ấn có thể sai sót.

Với khán giả, trình diễn thơ mở ra không gian thưởng thức, tìm hiểu và giao lưu. Qua các đối thoại, tri thức chung về nghệ thuật được hình thành. Thơ vốn hàm súc và giàu hình tượng. Những buổi trình diễn thơ đem lại góc nhìn mới mẻ, một cách tiếp cận sinh động hơn cũng như làm phong phú thêm lựa chọn thưởng thức nghệ thuật cho công chúng.

Với các đơn vị tổ chức, trình diễn thơ có thể xem như một món ăn tinh thần giàu tiềm năng trong bối cảnh khán giả ngày càng quen thuộc với những loại hình biểu diễn đại chúng khác. Việc số lượng chương trình thơ hiện nay còn khiêm tốn không đồng nghĩa thơ kém sức hút; ngược lại, nó phản ánh một khoảng trống đáng để khai thác. Ở nhiều thành phố lớn trên thế giới, những buổi đọc thơ, trình diễn thơ hay thơ kết hợp đa phương tiện luôn thu hút cả người bản địa lẫn du khách như một hình thức truyền bá văn hóa tinh tế và đặc trưng.

Và với tác phẩm, trình diễn thơ tiếp thêm sinh khí. Một bài thơ có thể không tạo ấn tượng mạnh khi đọc bằng mắt, nhưng lại bừng sáng khi được cất lên bằng giọng truyền cảm hay trên nền nhạc phù hợp.

Một cái nhìn đầy đủ và trân trọng về trình diễn thơ sẽ giúp mở ra nhiều cánh cửa mới mẻ trong thực hành nghệ thuật, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của cộng đồng. Hơn nữa, hiểu biết về trình diễn thơ cũng là chiếc chìa khóa giúp khám phá nhiều di sản văn hóa trên thế giới và tại Việt Nam.