Chuyện Á hậu Kim Duyên trả lời trong khuôn khổ cuộc thi Miss Supranational 2022 rằng “Tôi thích Doraemon, bạn biết chứ. Đó là một nhân vật đến từ Nhật Bản” sau khi được hỏi về nhân vật Disney bạn thích nhất, theo tôi, không đáng trách.
Tất nhiên, Doraemon không phải nhân vật của Disney, hay chí ít là chưa phải. Những đứa trẻ lớn lên cùng Doraemon, các nàng công chúa của Disney, hay High School Musical hẳn thấy lấn cấn trước câu trả lời trên. Song, kiến thức về hoạt hình tuổi thơ không nên được coi là hiển nhiên và phổ thông.
Vì chúng ta lớn lên với những tuổi thơ rất khác nhau. Màn ảnh nhỏ từng chỉ nằm trên kệ tủ của một số ít gia đình. Dịch vụ internet cũng từng đắt đỏ và thường chỉ kết nối với máy tính của một vài bố mẹ, với lý do xem hoạt hình và đọc truyện tranh nhiều khiến con không chăm học.
Vậy nên, ta không có tội tình gì nếu không biết tới một series phim nổi tiếng, vì chúng không định đoạt toàn bộ thời thơ ấu và gu thưởng thức của bản thân.
Xem Disney Channel chỉ để không thấy lạc loài
Chúng ta hay giả định rằng tất cả những ai thuộc về thế hệ cuối 9x đều biết đến Disney Channel cùng các bộ phim dài tập “đặc sản” của kênh như High School Musical hay The Suit Life of Zack and Cody.
Tôi thì khác. Tôi từng không rõ Disney Channel là kênh nào và chiếu cái gì. Những thứ tôi biết về Disney Channel cùng những “cool kids” trên đó từng thông qua những buổi nói chuyện phiếm của bạn học hồi cấp 1.
Chúng kể về những bài hát và điệu nhảy trên High School Musical như thể chuyên gia nghệ thuật. Đối với những đứa trẻ ngày ấy, không phải gia đình nào cũng kết nối CATV. Vì vậy đứa nào biết đến High School Musical, đứa đó mặc định là “trùm” lớp, “trùm” trường. Bạn bè luôn vây quanh chúng để nghe lời kể chuyện về các chương trình nổi tiếng.
Gia đình tôi thì đăng ký dịch vụ CATV chậm hơn. Dù tôi thừa nhận rằng Disney Channel cũng làm nên một phần nhỏ tuổi thơ của mình, song tuổi thơ ấy “đến trễ” hơn so với bè bạn đồng trang lứa. Thứ tôi lớn lên cùng là chương trình thời sự của VTV1, Phim truyện trên VTV3, cùng một số phim hoạt hình được sản xuất từ đầu những năm 2000 do có mẹ là hoạ sĩ vẽ hoạt hình.
Tôi từng rất tự ti với sự thiếu thời thượng của bản thân, và đồng thời hơi giận vì bố mẹ lắp CATV tại nhà muộn. Sau này khi có cáp, tôi xem Disney Channel chỉ để không lạc lõng với bạn bè xung quanh. Nhưng phim Disney thời sau như Phineas and Ferb không thật sự định hình thị hiếu của tôi. Ngày tôi học cấp 2, vào đầu những năm 2010, internet đã trở nên phổ biến. Đó cũng là lúc lứa trẻ rời bỏ chiếc TV và dán mắt vào màn hình smartphone bé tẹo.
Nhưng điều đó không có nghĩa, thời TV không có cáp thì tôi không có tuổi thơ. Tuổi thơ tôi tồn tại, nhưng nó khác so với các bạn. Tôi ghiền sách khoa học dành cho thiếu nhi, sách mỹ thuật do mẹ để lại. Nếu trẻ con ngày đó không quá chuộng High School Musical mà thích đọc sách về cá mập, khủng long… thì tôi quả quyết rằng mình đã trở thành “trùm” trường.
Tôn trọng những tuổi thơ khác mình
Trong số các anh em họ hàng gần lứa trong gia đình tôi, chỉ có em gái tôi là theo dõi Disney. Nhưng Disney của những nàng Cinderella, Aurora, Jasmine hay Mulan mà em gái từng xem hàng ngày rất khác so với Disney của tuổi “teen” với sự xuất hiện của những gương mặt diễn viên đình đám như Ashley Tisdale, Zac Efron, Vanessa Hughens…
Vậy Disney nào mới là Disney mà ban giám khảo cùng khán giả của Miss Supranational 2022 kỳ vọng được nghe từ thí sinh?
Rồi em họ tôi cả đời không biết Disney là gì, nhưng có đến hàng trăm cuốn Doraemon trên kệ sách. Điều đó liệu có nghĩa rằng em thiếu kiến thức và không có tuổi thơ?
Thị hiếu là câu chuyện phức tạp mà tôi xin phân tích ngay sau đây. Nhưng trước đó, tôi muốn nói rằng chúng ta cần phải tôn trọng những tuổi thơ khác mình. Không có định dạng tuổi thơ nào nên được coi là “chuẩn” hơn và “ít chuẩn” hơn. Việc chuẩn mực hoá cách con người lớn lên chỉ dẫn đến kết cục rằng chúng ta có một thế hệ mới không hề đa dạng.
Đáng suy ngẫm hơn vậy, khi cách nuôi dạy và định hướng thị hiếu cho con trẻ được chuẩn mực hoá, chúng ta ngầm chấp nhận rằng có thị hiếu này cao hơn thị hiếu kia. Văn hoá truyền thông phương Tây bỗng dưng được đề cao hơn trải nghiệm nướng ngô cùng bạn bè bên bếp lửa và cùng ngẩng mặt ngắm bầu trời đầy sao.
Hậu quả, những đứa trẻ không lớn lên với màn ảnh nhỏ và nhà chọc trời ở đô thị có thể bị bỏ quên. Cơ hội tham gia vào những vòng tròn quan hệ thành thị, hay với khái niệm có tính chất thời thượng hơn ngày nay là “thế hệ Z,” khép kín trước mặt nhiều đứa trẻ có tuổi thơ khác.
Hiện tượng phân biệt thị hiếu này từng được nhà xã hội học Pháp Pierre Bourdieu mô tả cặn kẽ. Ông chỉ ra rằng đặc quyền xã hội không chỉ được tạo ra bởi vật chất, mà còn bởi nhiều yếu tố văn hoá, xã hội.
Sở thích, thói quen và thị hiếu cá nhân, theo Bourdieu, dần biến thành “Vốn” Văn hoá. Khi trẻ em làm quen với nội dung hợp khuynh hướng của Disney Channel, chúng dễ dàng thu hút những mối quan hệ xã hội có đặc điểm thị hiếu giống mình. Quan hệ xã hội biến thành “Vốn” Xã hội. Bên cạnh tài sản, hai loại Vốn tôi đã liệt kê làm nên lợi thế của một nhóm người cụ thể. Thị hiếu của họ trở thành chuẩn mực cho phần còn lại noi theo.
Dễ hiểu, ai dám đi lệch ra khỏi thị hiếu phổ dụng này sẽ biến thành một câu chuyện hài hước trên internet.
Tạm kết
Bài viết này được thực hiện với sự thông cảm và đồng cảm. Doraemon không phải nhân vật Disney, song có nhiều yếu tố văn hoá-xã hội đằng sau câu trả lời của Á hậu.
Đối với tôi, có nhiều yếu tố trong cuộc đời này định nghĩa giá trị tri thức, tinh thần của cá nhân. Thị hiếu chỉ là một phần nhỏ trong số đó. Vì vậy, chúng ta không cần cố gắng để thích Disney (hoặc Doraemon) để được công nhận rằng mình có tuổi thơ thú vị.