Trong những năm gần đây, khi thiên tai, mất mát và các hoàn cảnh khó khăn xuất hiện dày đặc trên mạng xã hội, tinh thần tương trợ vẫn hiện hữu, nhưng song song với những lời kêu gọi giúp đỡ, các câu hỏi cũng dần được đặt ra rõ hơn: Tiền đã được sử dụng ra sao? Cơ chế giám sát thế nào? Chi phí vận hành bao nhiêu? Mức độ minh bạch đến đâu?
Từ thiện, hoạt động thiện nguyện từ lâu được xem là một trong những hoạt động xã hội mang giá trị nhân văn cao đẹp. “Lá lành đùm lá rách”, “Một miếng khi đói bằng một gói khi no”, những câu tục ngữ ấy truyền qua nhiều thế hệ, trở thành những lớp trầm tích văn hóa sẻ chia mà người Việt luôn tự hào. Tuy nhiên, xã hội thay đổi, và niềm tin, vốn là nền tảng cốt lõi của hoạt động thiện nguyện, đang phải đối diện với những thách thức mới.
Các hoạt động từ thiện càng mạnh mẽ, càng một lần nữa cho thấy đây không còn chỉ là vấn đề cảm xúc, mà đã trở thành bài toán cần lời giải về mô hình quản trị và vận hành hoạt động thiện nguyện.
Cú đổ vỡ niềm tin và bài học về sự minh bạch
Câu chuyện gần đây xoay quanh nhiều thông tin trái chiều về một chương trình hỗ trợ trẻ em, được rất nhiều người (thậm chí người nổi tiếng) tham gia đóng góp, kêu gọi ủng hộ, đang bị chính những người từng là mạnh thường quân chuyển sang nghi ngờ hoặc bức xúc, thất vọng.
Chương trình này từng tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ – điều đó ít ai phủ nhận. Ở giai đoạn đầu, mô hình chạm được vào cảm xúc cộng đồng bằng:
- Thông điệp nhân văn, dễ hiểu
- Mức đóng góp nhỏ nhưng gợi cảm giác ý nghĩa
- Hình ảnh cập nhật liên tục, cho thấy tác động rõ ràng
Tuy nhiên, khi quy mô lên đến hàng chục nghìn người đóng góp mỗi tháng, bản chất câu hỏi đã thay đổi. Không chỉ là “Có giúp hay không?”, mà là “Giúp thế nào?”, “Ảnh hưởng ra sao và có bền vững không?”
Những chiều tranh luận gần đây không chỉ xoay quanh sự việc trùng mã nuôi, dữ liệu sai lệch hay thiếu báo cáo tài chính, mà còn mở rộng sang những vấn đề: tiêu chuẩn bảo vệ hình ảnh trẻ em, quyền riêng tư, khuôn khổ quản trị, truyền thông và cách thức giao tiếp với những người tham gia, với cộng đồng.
Lòng tốt có thể khởi động một dự án, nhưng không thể duy trì nó ở quy mô lớn nếu thiếu cấu trúc, pháp lý và giám sát độc lập. Vì thế câu hỏi sau những cảm xúc bột phát là: chúng ta nên trách hay nên xây hệ thống giám sát tốt hơn?
Luật, không phải rào chắn, mà là trụ cột của niềm tin
Và ta có thể xem đây là ba trụ cột để xây dựng môi trường thiện nguyện vững bền:
1. Luật pháp rõ ràng: Đặt nền móng vận hành, giảm rủi ro pháp lý
2. Quy trình cụ thể: Báo cáo – đánh giá – giám sát – phân bổ minh bạch
3. Niềm tin dựa trên dữ liệu: Quyết định không còn thuần cảm tính
Một hệ sinh thái thiện nguyện bền vững không thể dựa chỉ trên cảm xúc. Nó cần nền móng pháp lý để bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm. Hiện nay, hoạt động thiện nguyện tại Việt Nam được điều chỉnh bởi một số khung pháp lý và cơ chế chính, ví dụ quy định về tổ chức, hoạt động, và quản lý nhà nước về quỹ xã hội, quỹ từ thiện. Các đối tượng (công dân, tổ chức Việt Nam và cá nhân tổ chức nước ngoài có liên quan) đều được quy định rất cụ thể. Quy định Yêu cầu báo cáo, công khai và kiểm toán tài chính rất rõ ràng. Trong đó, theo Điều 8, quyền hạn và nghĩa vụ của quỹ, mục g, nghĩa vụ của quỹ, có ghi: hằng năm, quỹ có trách nhiệm công khai các khoản đóng góp trên phương tiện thông tin đại chúng trước ngày 31 tháng 3 (theo Nghị định số 93/2019/NĐ-CP của Chính phủ: Về tổ chức, hoạt động của quỹ xã hội, quỹ từ thiện).
- Quỹ xã hội: là quỹ được tổ chức hoạt động với mục đích hỗ trợ và khuyến khích phát triển văn hóa, giáo dục, y tế, thể dục, thể thao, khoa học và phát triển nông nghiệp nông thôn, không vì mục tiêu lợi nhuận.
- Quỹ từ thiện: là quỹ được tổ chức hoạt động với mục đích hỗ trợ, khắc phục sự cố do thiên tai, hỏa hoạn, dịch bệnh, tai nạn, và các đối tượng khác thuộc diện khó khăn, yếu thế cần sự trợ giúp của xã hội, không vì mục tiêu lợi nhuận
- Bên giám sát thứ ba (Third-party Oversight) là gì?
Bên giám sát thứ ba độc lập là cơ quan hoặc tổ chức ngoài, không thuộc quỹ từ thiện, chịu trách nhiệm đăng ký, giám sát, kiểm toán và thực thi pháp lý đối với hoạt động từ thiện, đảm bảo minh bạch tài chính, tuân thủ pháp luật và bảo vệ lợi ích công chúng. Tổ chức này có thể ngăn chặn lạm dụng, yêu cầu báo cáo định kỳ, kiểm toán độc lập và can thiệp khi có vi phạm (như đóng băng tài khoản hoặc loại bỏ quản trị viên).
Charity Commission (UK, England & Wales) là một tổ chức hiện đang giám sát hơn 80.000 quỹ, giám sát hàng năm, điều tra vi phạm, yêu cầu báo cáo tài chính, phát hành cảnh báo chính thức hoặc can thiệp pháp lý (đóng băng tài sản).
Nếu trái tim cho ta động lực giúp đỡ, thì bộ não cho ta phương pháp để giúp đỡ đúng và đủ. Pháp luật không nhằm hạn chế thiện nguyện, mà để bảo vệ cả người cho, người nhận và uy tín của chính tổ chức.
Từ thiện không chỉ là cho đi, mà là một thiết chế xã hội
Từ thiện ban đầu là hành vi cá nhân tự phát, xuất phát từ cảm xúc và lòng thương thuần khiết. Nhưng khi quy mô đóng góp tăng lên hàng chục, hàng trăm tỷ đồng, thiện nguyện không còn dừng ở nghĩa cử cá nhân; nó trở thành một phần của cấu trúc xã hội dân sự (civil society).
Ta có thể thấy rõ ba cấp độ của hình thức hoạt động từ thiện:
1. Từ thiện cá nhân: Thăm trại trẻ mồ côi, kêu gọi hỗ trợ lũ lụt tự phát...
2. Thiện nguyện tổ chức: Chiến dịch gây quỹ, chương trình hỗ trợ định kỳ...
3. Quỹ từ thiện có pháp nhân: Có điều lệ, kiểm toán, báo cáo tài chính.
Tương ứng với các cấp độ, sự kỳ vọng minh bạch cũng được phân lớp. Quy mô càng lớn, yêu cầu kỳ vọng càng nhiều.
Minh bạch không chỉ để chứng minh đạo đức, mà để thiết lập một quan hệ giữa người cho và người nhận: một quan hệ dựa trên tin tưởng và trách nhiệm, chứ không chỉ thiện ý.
Vì sao chúng ta hoài nghi nhiều hơn trước?
Trong kỷ nguyên mạng xã hội, thông tin lan truyền nhanh như dòng chảy, và tranh luận cũng vì thế mà bùng phát mạnh hơn. Khi số tiền đóng góp tăng, trách nhiệm theo sau cũng lớn hơn, kéo theo kỳ vọng minh bạch cao hơn trước.
Điểm mấu chốt không nằm ở việc con người có còn lòng tốt hay không, mà nằm ở cách lòng tốt ấy được thực hiện như thế nào.
Nhiều chuyên gia xã hội học và các nhà hoạt động dân sự đã từng nhận định: “Xã hội dân sự ở Việt Nam vẫn vận hành nhiều bằng lương tâm hơn là bằng pháp lý, vì vậy, chỉ cần một vết nứt nhỏ, niềm tin có thể sụp đổ theo cấp số nhân.”
Từ thiện truyền thống thường giải quyết nhu cầu trước mắt, quan trọng nhưng ngắn hạn. Để đối diện các gốc rễ của nghèo đói và bất bình đẳng, chúng ta cần cách tiếp cận mang tính hệ thống hơn, bao gồm:
- Đánh giá nhu cầu (needs assessment)
- Đo lường tác động (impact measurement)
- Ứng dụng công nghệ để minh bạch dữ liệu, số liệu
- Mô hình giúp thoát nghèo bền vững, không chỉ tồn tại tạm thời, với trọng tâm giảm phụ thuộc → nâng năng lực → thoát nghèo. Điểm giao thoa giữa cảm xúc và chiến lược nằm ở một câu hỏi tưởng như đơn giản nhưng rất quan trọng, định hướng tương lai của thiện nguyện:
Chúng ta đang giúp người khó khăn tồn tại – hay giúp họ thoát nghèo và bước sang một trang mới?
Người Việt vẫn hào hiệp và nhân hậu, nhưng kỳ vọng về sự minh bạch dần trở nên cao hơn và cụ thể hơn. Khủng hoảng niềm tin hay những tranh luận gần đây không phải là dấu chấm hết cho lòng tin, mà có thể được xem như bước chuyển mình - khi xã hội dân sự đi từ vận hành cảm tính sang vận hành dựa trên dữ liệu, quy trình và trách nhiệm giải trình.
Hiệu ứng lan tỏa có thể đến từ cảm xúc, nhưng niềm tin bền vững chỉ được giữ lại bằng minh bạch.
Tương lai của thiện nguyện có lẽ sẽ không chỉ dừng ở cho đi, mà là cho đúng – cho đủ – cho lâu dài. Từ cách nghĩ giúp vì thương chuyển sang giúp để thay đổi.
Nếu niềm tin là vốn quý nhất của hoạt động thiện nguyện – thì chúng ta sẽ đầu tư nó thế nào để tạo ra giá trị lâu dài? Và ai sẽ bảo vệ tài sản vô hình nhưng lớn nhất này? Nhà nước, xã hội dân sự, hay chính mỗi cá nhân đang chọn đặt niềm tin vào lòng tốt?
Câu trả lời, có lẽ sẽ được viết tiếp bởi chính chúng ta, những người đang đặt niềm tin vào lòng tốt và mong muốn nó lớn lên bền vững.
Niềm tin không mất đi, nó chỉ đang dần trưởng thành. Và lòng tốt dù bị thách thức nhưng vẫn luôn được bảo vệ.