Bạn đang say sưa ngồi đọc một cuốn sách hay, bỗng nhiên một thoáng mất tập trung xảy đến khiến bạn phải ngồi đọc lại đoạn văn trước đó để lấy lại mạch đọc. Đang nhìn chằm chằm vào các từ ngữ quen thuộc, bỗng nhiên bạn cảm thấy chúng thật lạ lẫm. Cứ như những từ ngữ đó không còn là chính nó vậy.
Sau khi nhìn những từ ngữ này một lúc, bạn chợt tin rằng nó không hề sai chính tả. Ngay cả sau khi tra cứu, phát âm và thấy rằng không thể có cách nào khác để đánh vần từ đó, nó vẫn có vẻ sai.
Liệu có lý giải nào cho hiện tượng này không? Có hiện tượng tâm lý nào khiến cho từ ngữ bỗng trở nên lạ lẫm như vậy?
Semantic satiation - khi sự lặp lại khiến từ ngữ trở nên kỳ lạ
Trong cuốn sách Verbal Conditioning and Behaviour, tiến sĩ Jagannath Prasad Das định nghĩa "semantic satiation" (tạm dịch: châm biếm ngữ nghĩa) là một hiện tượng tâm lý, khi sự lặp đi lặp lại làm cho một từ/ cụm từ tạm thời mất đi ý nghĩa đối với người nghe.
Khi mở rộng nghiên cứu này, người ta nhận thấy rằng hiện tượng tâm lý này cũng đồng thời áp dụng cho khi ta đọc chữ. Trong luận án tiến sĩ của Leon Jakobovits James năm 1962 tại Đại học McGill, ông chỉ ra rằng khi ta nhìn chằm chằm vào một từ trong thời gian dài, hiện tượng tâm lý này sẽ được kích hoạt khiến từ ngữ trở nên lạ lẫm, dù cho đó chỉ là một từ đơn giản.
Vậy nguyên nhân là gì?
Việc đọc là một phần của "sự suy luận vô thức"
“Sự suy luận vô thức” (unconscious inference) là khái niệm được đề xuất lần đầu vào thế kỷ 19 bởi nhà vật lý Hermann Helmholtz. Nó cho rằng trực quan của con người là không hoàn chỉnh, mà não bộ sẽ vô thức suy luận những thứ đôi mắt nhìn thấy để tạo ra một bức tranh hoàn chỉnh. Quá trình này đã xảy ra không ngừng nghỉ từ khi chúng ta sinh ra.
Một ví dụ cho sự suy luận vô thức là việc não bộ có xu hướng nghĩ rằng Mặt Trời di chuyển – mọc lên và lặn xuống. Tuy nhiên trên thực tế, một sự thật hiển nhiên đó là Trái Đất di chuyển xung quanh Mặt Trời, còn Mặt Trời thì đứng yên.
Khi chúng ta đọc và tiếp nhận ngôn ngữ, bộ não đang ở trong trạng thái suy luận vô thức. Tuy nhiên, khi nhìn lâu và đọc đi đọc lại một từ, trạng thái này bị gián đoạn. Não bộ sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về sự "có nghĩa" của từ đó.
Lấy ví dụ về từ “vui vẻ”. Khi đọc lướt qua, chúng ta nghĩ "ồ, vui vẻ là là trạng thái cảm xúc hưởng thụ niềm vui." Đó là một sự suy luận vô thức.
Tuy nhiên, khi quá trình đó bị gián đoạn, não bộ sẽ bắt đầu đặt câu hỏi để giải nghĩa Tại sao từ "vui vẻ" lại được viết theo thứ tự này? Làm thế nào chúng ta nghĩ ra những đường nét và âm thanh cho từ "vui vẻ"?
Những câu hỏi đó khiến chúng ta không còn nhìn nhận những từ ngữ thành một tổng thể có ý nghĩa, do đây là thứ não bộ không thể suy luận. Đây cũng chính là thời điểm khiến ta thấy rằng những từ ngữ này đang trở nên lạ kỳ.
Bản chất của ngôn ngữ khi được bóc tách đã là một sự vô nghĩa
Nghiên cứu Communication in the Real World của đại học Minnesota, Hoa Kỳ đào sâu bản chất của ngôn ngữ và chỉ ra rằng, ngôn ngữ thực chất bao gồm những ký hiệu vô nghĩa và những tiếng động kết hợp với nhau thành một hình thức cụ thể để truyền tải thông tin. Thế nhưng, vì đã quá quen thuộc với ngôn ngữ, chúng ta không thực sự nhận ra nó ngẫu nhiên và kỳ lạ như thế nào.
Suy cho cùng, ngôn ngữ tồn tại và hữu dụng vì đó là thứ mà tất cả chúng ta đều đồng ý là có nghĩa. Khi tiếp nhận ngôn ngữ, chúng ta tiếp nhận sự tổng hòa của tất cả các yếu tố cấu thành ngôn ngữ đó, chứ không tiếp nhận từng yếu tố một cách riêng lẻ.
Vì vậy khi đọc một từ, chúng ta không đọc từng chữ cái mà đọc cả một cấu trúc. Tuy nhiên khi nhìn chằm chằm vào một từ trong thời gian dài, cấu trúc từ sẽ bị phá vỡ vì não bộ nhìn từng chữ cái một cách riêng lẻ. Đó là lý do vì sao từ ngữ bỗng trở nên lạ lẫm.
Kết
Bộ não con người là một thực thể phức tạp. Nghiên cứu về hoạt động của não bộ đã tạo cảm hứng cho sự hình thành của các hiện tượng tâm lý liên quan. Ngay cả việc đọc và tiếp nhận ngôn ngữ – thứ chúng ta vẫn nghĩ thật đơn giản – cũng mang đến nhiều rắc rối như vậy.
Lần tới khi các bạn đọc sách và bỗng nhiên cảm thấy câu chữ trở nên kỳ lạ, hãy thử tạm ngừng việc đọc một chút. Não bộ sẽ thoát ra khỏi sự “chập mạch” của nó sớm thôi!