Mở đầu phim, Encanto giới thiệu đến khán giả gia đình Madrigal, một gia đình ba thế hệ sống trong căn nhà huyền ảo ở Colombia. Không chỉ căn nhà, mỗi thành viên đều sở hữu một phép thuật đặc biệt, chỉ trừ Mirabel Madrigal.
Xoay quanh hành trình khẳng định bản thân mình của Mirabel, bộ phim hoạt hình thứ 60 của hãng Walt Disney đã chạm đến những thông điệp chân thực về “gia đình”, như gia đình độc hại (toxic family). Để tìm được điểm chạm đó, phim đã cài cắm nhiều ẩn ý và biểu tượng vô cùng thú vị.
*Bài viết có tiết lộ nội dung phim
Magical realism: Khi phép màu là biểu tượng của gánh nặng
Phép thuật (magic) là một yếu tố rất thường thấy trong phim Disney. Không những khiến phim mang màu sắc huyền ảo đặc trưng, nó còn nuôi trí tưởng tượng của rất nhiều thế hệ trẻ em trên toàn thế giới.
Trong những bộ phim kinh điển như Bạch Tuyết, Nàng tiên cá hay Người đẹp và Quái vật, phép thuật là công cụ hiện thực hóa những ước mơ của nhân vật. Phép thuật mặc nhiên có trong thế giới đó mà nếu thiếu đi nó, câu chuyện bỗng nhiên đứt gãy. Bạch Tuyết không thể sống dậy, Lọ Lem không thể dự tiệc, Ariel không thể có đôi chân.
Tới Frozen, phép thuật trở thành một thứ dị biệt. Trong thế giới bình thường, một nữ hoàng có phép thuật khiến mọi người khiếp sợ. Phép thuật trong Frozen được đưa vào để kể câu chuyện về khát khao được là chính mình dẫu có khác biệt thế nào đi nữa. Và trên hết, không có phép thuật nào màu nhiệm hơn tình cảm gia đình.
Sau Frozen, phép thuật vẫn là một điều tất yếu trong các phim hoạt hình của Walt Disney Studio nhưng không có những ứng dụng quá đột phá. Chỉ đến khi Encanto ra mắt, phép thuật được nhìn qua lăng kính của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (magical realism) và mang ý nghĩa sâu sắc.
Trong gia đình Madrigal, khi tới tuổi, mỗi thành viên đều được căn nhà của họ (la casita) ban cho một căn phòng và một phép thuật đặc biệt mà Abuela Alma, người đứng đầu gia đình, gọi đó là những "phép màu" (miracles). Bà luôn mặc định rằng nếu muốn truyền thống này kéo dài, họ phải dùng những phép màu này để giúp đỡ cộng đồng.
Truyền thống bị đứt gãy khi Mirabel, cô cháu gái bà từng rất yêu quý không được ban cho phép màu nào. Abuela cho rằng đó là một điềm gở, bắt đầu cho những rạn nứt khó nói nên lời.
Mirabel mắc phải là luôn cảm thấy mình là người ngoài trong chính căn nhà của mình. Cô không thể "khiến trăm hoa giăng lối" và hoàn hảo như chị cả Isabela, cũng không thể "dời núi với bàn tay" bằng sức mạnh phi thường như chị hai Luisa. Abuela không hề khiến cô bé cảm thấy khá hơn với thái độ lạnh nhạt và xem trọng phép màu của bà.
Dĩ nhiên, với tâm lý đó, khát khao thầm kín nhất của cô bé chính là có phép màu, dễ dàng đẩy phim theo cấu trúc "hành trình anh hùng" (hero's journey). Một biến cố sẽ xảy ra. Mirabel sẽ lên đường phiêu lưu để cứu tất cả. Cuối cùng, cô phát hiện ra phép màu ẩn sâu bên trong mình và dẫn đến cái kết có hậu.
Bất ngờ thay, Encanto đi ngược lại hoàn toàn cấu trúc quen thuộc trên.
Trong phỏng vấn với đồng đạo diễn Jared Bush, ông đã chia sẻ rằng "nếu Encanto bỏ hết phép thuật, bộ phim vẫn mang ý nghĩa độc đáo và không bị ảnh hưởng gì, đó chính là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo - các phép màu là những ẩn dụ cho đời thường".
Trong Encanto, Mirabel vẫn có một hành trình, nhưng là một hành trình hướng nội. Chân tướng của những phép màu dần lộ diện. Qua sự tương tác giữa Mirabel và các nhân vật, phép màu bỗng hiện ra là những áp lực mà Abuela đã đặt lên từng thành viên, khiến họ có nhiều nỗi niềm khó tỏ cùng ai.
Khả năng biến ra những bông hoa đẹp đẽ của chị cả Isabela là kỳ vọng về sự hoàn hảo và dịu dàng. Siêu sức mạnh của chị hai Luisa là kỳ vọng về việc gánh vác trách nhiệm của gia đình. Năng lực chữa lành vết thương bằng dinh dưỡng của mẹ Julieta cũng là một nét đặc trưng của tính nữ.
Dần dà, Mirabel nhận ra những tâm sự và nỗi lo của các thành viên, thể hiện rõ nhất qua bài hát "Surface Pressure" của Luisa. Bài hát liên tục lặp lại chủ đề: "dưới lớp vỏ kia, liệu tôi còn lại gì nếu một ngày tôi không còn sức mạnh?".
Encanto kể câu chuyện về những kỳ vọng dần dà trở nên độc hại khi Abuela từ chối đánh giá các thành viên theo bản chất của họ, mà chỉ qua thành quả họ đạt được.
Theo cấu trúc này, phép màu trong Encanto thoát khỏi khuôn mẫu của Disney, trở thành một tiền đề cho câu hỏi: gia đình Madrigal sẽ bấu víu vào những phép màu này để cô lập Mirabel, hay sẽ chấp nhận cô bé và chấp nhận sự thật rằng "dưới lớp vỏ kia", họ cũng chỉ là một gia đình bình thường?
Để trả lời cho câu hỏi này, Encanto có một biểu tượng tuyệt vời hơn nữa: la casita - căn nhà.
Sự rạn nứt của căn nhà và những tổn thương từ kỳ vọng hoàn hảo
Trong Encanto, la casita không đơn giản là một căn nhà. La casita có phép màu, có tính cách, có cảm xúc và có hơi thở riêng. Với magical realism, La casita vừa là một nhân vật, vừa là một biểu tượng đa nghĩa về sự toàn vẹn của gia đình.
Trước hết, la casita là biểu tượng của tổ ấm.
Khi Abuela tháo chạy khỏi bạo lực chính trị vào những năm tháng khốn khó, la casita là phép màu đầu tiên được xây nên từ một ngọn nến rực rỡ trong đêm tàn khắc nghiệt. Căn nhà che chở cho Abuela, cho phép bà trở thành người đứng đầu của những con người không còn nơi nương tựa. Vừa chăm sóc cho cộng đồng, vừa đơn thân nuôi ba đứa con khôn lớn, Abuela cũng thường trực với nỗi sợ phép màu biến mất và tổ ấm vụt khỏi tay bà.
Tiếp theo, la casita là biểu tượng cho tính cách của mỗi thành viên trong gia đình.
Khi có một thành viên tới tuổi, nhà Madrigal sẽ tổ chức nghi lễ “ban phòng, ban phép". La casita sẽ cho họ một cánh cửa phòng để khi chạm vào, họ sẽ được ban cho phép màu đặc biệt cùng căn phòng có thiết kế tương ứng với phép màu. Chẳng hạn phòng của Bruno, người dùng cát để tiên đoán tương lai, là một sa mạc bí ẩn với những vách núi hiểm trở.
Cuối cùng và quan trọng hơn cả, la casita là biểu tượng cho thể trạng và tinh thần của các thành viên trong gia đình Madrigal.
Khi Mirabel nhìn thấy những vết nứt của căn nhà, người xem ngay lập tức đánh đồng hình ảnh đó với việc phép màu của la casita đang gặp hiểm hoạ lớn. Tuy nhiên, đó lại là điềm báo cho sự đổ vỡ của gia đình.
Chính những áp lực theo năm tháng mà Abuela đặt lên cho gia đình là điều nguy hiểm nhất mà họ phải đối mặt. Ẩn sâu bên dưới những nụ cười và hình ảnh “gia đình hoàn hảo” là những trăn trở và khát khao được là chính mình của mỗi thành viên. Vết nứt lớn cũng là cách mà những nhà làm phim khai thác đề tài về “dysfunctional family”, gia đình mất chức năng.
Charise Castro Smith, một trong những biên kịch tài năng của Encanto đã rất thành công trong một tác phẩm khác có chung đề tài này: The Haunting of Hill House (2018, Mike Flanagan).
Nhà Madrigal đã thật sự “mất chức năng” từ ngày cả nhà cô lập và xem Bruno, người cậu của Mirabel, như một chú “cừu đen”. Bruno biệt tăm biệt tích trong nhiều năm. Tuy nhiên, chính Mirabel đã phát hiện ra rằng bao lâu nay ông cậu vẫn sống bên trong những bức tường, dõi theo gia đình và không ngừng trám lại những vết nứt - một chi tiết đau lòng và có giá trị hiện thực cao.
Về tổng thể, la casita là biểu tượng hoàn hảo cho 2 tiếng “gia đình”.
Căn nhà vừa là nơi che chở, nơi phản ánh tính cách và thể trạng mỗi thành viên, đồng thời cũng cảm nhận được tất cả những căng thẳng đang diễn ra. Sự biến mất của Bruno, nỗi buồn và cảm giác như người xa lạ của Mirabel và nỗi lòng của các thành viên khác đã khiến “nền móng” của căn nhà lung lay.
Suy cho cùng, không gia đình nào bền vững nếu mỗi thành viên đều là những trái tim tan vỡ. Sự hà khắc và từ chối nhìn ra sự thật của Abuela chính là giọt nước tràn ly, khiến căn nhà vỡ vụn ở cuối hồi 2 của bộ phim.
La casita đến với Abuela và cả gia đình Madrigal như một phép màu: không tốn sức xây nên và hoàn toàn lệ thuộc vào một ngọn nến. Có lẽ vì thế mà họ cần học được bài học lớn nhất: chấp nhận rằng ẩn sau những phép màu đó, họ cũng chỉ là những con người rất đỗi bình thường.
Mirabel - cô bé có phép màu của sự thấu cảm và hàn gắn
Liệu Mirabel có phép màu không và nếu có thì phép màu của cô bé là gì?
Xuyên suốt Encanto còn một câu chủ đề được Abuela lặp đi lặp lại rất nhiều lần: “open your eyes” - “nhìn thật sâu”. Câu nói là kỳ vọng của Abuela về việc mỗi người trong gia đình phải ý thức được trọng trách của mình. Tuy nhiên, chính Abuela lại là người cần “nhìn thật sâu” nhất, bởi bà từ chối nhìn thấy bản ngã thật sự của mỗi thành viên.
Bị che mờ bởi những kỳ vọng, Abuela “định mức” và đánh giá người thân yêu qua phép màu của họ. Vì Mirabel không có phép màu nào, cô bé nghiễm nhiên vô hình trong mắt bà.
Khi la casita không trao phép màu cho Mirabel, căn nhà như gửi đến một thông điệp tối thượng, rằng giá trị con người và tình cảm gia đình phải được xây đắp từ điều giản đơn nhất. Như việc chúng ta học cách chấp nhận nhau.
Mirabel không có phép màu, và điều đó chẳng sao cả. Mirabel đã “nhìn thật sâu” vào các thành viên của gia đình và dạy họ những bài học quý giá.
Trong bài hát cuối cùng của phim, Mirabel đã mở được cánh cửa của đời mình, nhưng đó không còn là cánh cửa phòng, mà chính là cánh cửa căn nhà mới, căn nhà tất cả các thành viên cùng xây nên từ sự thấu cảm. Trong giây phút đó, khi được Abuela hỏi: “Open your eyes, what do you see?” (hãy nhìn thật sâu, con nhìn thấy gì?), Mirabel đã trả lời đầy xúc động: “I see me, all of me” - “Con nhìn thấy con, một cách trọn vẹn”.
Chúng ta rất dễ đồng cảm khi xem Encanto, bởi gia đình độc hại hay việc không chấp nhận chính mình đã chẳng còn là chuyện lạ. Nhưng những lúc như thế, hãy cứ nhớ đến câu thoại đầy ý nghĩa của phim: “Gia đình này không hoàn hảo, và từng thành viên chúng ta cũng thế.”