Nhân văn là một ngành học thuật với đối tượng nghiên cứu chính là con người và trải nghiệm của con người. Một số ngành truyền thống của nhân văn bao gồm lịch sử, triết học, tôn giáo, ngôn ngữ và văn học, nghệ thuật, truyền thông và văn hóa học.
Ngành nhân văn thường đào tạo các kĩ năng cần thiết giúp người học tiến xa trên con đường học thuật và nghiên cứu chuyên ngành. Ngoài ra, ngành này cũng có tính ứng dụng cao cho người dùng công nghệ, cũng như các công ty công nghệ. Điều này hiện ra rõ nét trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) đang ngày càng phổ biến.
Giúp doanh nghiệp tìm ra vấn đề của khách hàng
Những kiến thức từ ngành nhân văn sẽ giúp cho các công ty có thể hiểu rõ nhu cầu và ý muốn của khách hàng, từ đó làm ra những sản phẩm công nghệ phù hợp.
Eric Berridge, nhà sáng lập và giám đốc điều hành công ty Bluewolf thuộc tập đoàn IBM, đã chia sẻ trong bài Ted Talk của mình: “Nếu khoa học cho chúng ta biết làm cách nào (how) để tạo ra được một sản phẩm, ngành nhân văn sẽ cho ta biết nên tạo ra những sản phẩm gì (what) và tại sao (why) cần phải có những sản phẩm ấy”.
Mặc dù là công ty tư vấn công nghệ, công ty của Eric chỉ có khoảng 100 người có bằng cấp kỹ sư hay khoa học máy tính trên tổng số nhân sự vào khoảng 1000 người. Bản thân ông trước đây cũng học đại học ngành ngữ văn Anh.
Hỗ trợ nhà sản xuất hoàn thiện sản phẩm trí tuệ nhân tạo
Trong quá trình áp dụng dữ liệu lớn (Big Data) và AI vào thực tế, các doanh nghiệp ngoài hiểu biết về công nghệ còn cần phải có kiến thức ngành nhân văn. Điều này là cần thiết để tạo ra những sản phẩm có tính thực tiễn cao và giải quyết vấn đề hợp tình hợp lý.
Chúng ta đã học được bài học này từ Tay – một chatbot trên Twitter, được tạo ra bởi Microsoft vào năm 2016. Bên cạnh những tweet phù hợp, Tay đã đăng nhiều tweets khác nhạy cảm và có nội dung phân biệt chủng tộc, khiến cho Microsoft phải dừng vô thời hạn chatbot này chỉ sau một ngày.
Vậy tại sao Tay lại đi chệch hướng so với ban đầu?
Doug Rose, nhà huấn luyện và hướng dẫn viên về khoa học dữ liệu (Data Science), đã nhận xét rằng: “Tay chưa bao giờ được học về nhân văn. Cô ta đăng những tweet ấy tương tự như cách AI báo cáo tình hình giao thông vậy.
Không một ai giúp Tay phân biệt giữa đúng và sai. Tất cả mọi người đều chú trọng vào việc làm cách nào để tạo ra Tay, nhưng không ai giúp cô ấy hiểu một chút gì về nhân văn cả.”
Ngoài ra, các công ty công nghệ dường như chỉ nhìn thấy mặt tích cực của những sản phẩm của họ. Thế nên họ cần các nhà xã hội học, triết gia và sử học để “phân tích những mặt tiêu cực và cảnh báo khi nào công nghệ có thể đi chệch hướng” – theo sử gia Yuval Noah Harari.
Trong trường hợp của Tay, Doug Rose cho biết một nhà văn hóa học hay nhân loại học sẽ dự đoán được phản ứng của người dùng từ những phản hồi đầu tiên. Hay một nhà triết học sẽ biết cài đặt một khung đạo đức cho Tay và chỉ dạy cô ấy hiểu về trách nhiệm xã hội.
Giúp người tiêu dùng tránh bị trí tuệ nhân tạo điều khiển
Trí tuệ nhân tạo hiểu rõ bạn tường tận
Vào năm 2015, nghiên cứu từ đại học Cambridge và Stanford đã cho ra kết quả bất ngờ: thuật toán AI của Facebook có thể hiểu rõ bạn hơn tất cả mọi người. Với 10 lượt “like”, Facebook có thể hiểu bạn hơn đồng nghiệp. Con số này là 70, 150 và 300 lượt “like” theo thứ tự bạn bè, người thân trong gia đình và vợ/chồng của bạn.
Trong công việc, các thuật toán có thể đưa ra những dự đoán chính xác hơn cả khi người dùng tự đánh giá hay báo cáo lại.
Vì hiểu rõ con người còn hơn bản thân họ, trí tuệ nhân tạo làm được nhiều thứ như: gợi ý những món đồ và những địa điểm ăn uống phù hợp với sở thích của bạn, v.v…
Mặt trái của điều này là AI có thể “thao túng” con người…
Vấn đề này đã từng xảy ra trước đây khi công ty Cambridge Analytica đã thu thập trái phép dữ liệu của người dùng Facebook nhằm tạo ra những bản “hồ sơ cá nhân” (personal profile).
Nhờ những thuật toán AI trên Facebook, công ty này biết được xu hướng chính trị của người dùng, sau đó cho phát các chiến dịch thao túng khuynh hướng bầu cử. Điều này được cho là đã dẫn đến kết quả thiếu công bằng cho cuộc bầu cử tổng thống Hoa Kỳ năm 2016.
Chúng ta có thể làm được gì trong tình huống này?
Khi công nghệ AI đang dần lan rộng trong cuộc sống con người, ngành nhân văn càng có nhiều cơ hội thể hiện vai trò của mình. Với mục tiêu chính là thấu hiểu con người, ngành nhân văn có thể giúp người học tích trữ các kiến thức về tâm lý học, xã hội, lịch sử, … để biết cách quản trị bản thân tốt hơn.
Giáo sư Harari cũng cho rằng: “Công nghệ không xấu. Nếu bạn biết rõ bạn cần gì, công nghệ có thể giúp bạn đạt được chúng. Nhưng nếu bạn không biết bạn muốn gì trong cuộc đời, công nghệ sẽ rất dễ dàng định hình mục tiêu và điều khiển ý muốn của bạn.”
Ông cũng đặt câu hỏi:”Bạn đã bao giờ để ý đến những người luôn dán chặt vào màn hình trong lúc đang đi đường? Liệu họ đang điều khiển công nghệ, hay công nghệ đang điều khiển họ?”.
“Know thyself” (hiểu chính mình) – cách ngôn từ thời Hy Lạp cổ đại, có thể dùng làm lời khuyên cho người hiện đại, để hiểu rõ giá trị của bản thân và những tác động trực tiếp của mình với thế giới xung quanh.
Kết
Có thể nói mối quan hệ giữa công nghệ và nhân văn là một mối quan hệ hai chiều bổ sung những khiếm khuyết cho nhau. Trí tuệ nhân tạo được phát triển bằng cách học hỏi từ con người (machine learning) nên đã thành thạo và có thể thay thế con người trong nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên dù phát triển đến đâu, AI cũng chỉ là một sản phẩm do con người tạo ra và luôn mang đầy khuyết điểm.
Để khắc phục điều đó, các doanh nghiệp có thể cân nhắc dành riêng các vị trí phù hợp trong công ty cho người học nhân văn. Đối với người tiêu dùng, họ cũng cần phải học cách hiểu bản thân để sử dụng các sản phẩm AI một cách thông minh hơn.
Bài viết được thực hiện bởi Sơn Đặng và Cherry Phạm.
Xem thêm:
[Bài viết] Vietnamese Innovator: Grokking & Sứ mệnh nâng cao vị thế nhân tài công nghệ Việt
[Bài viết] Những công ty công nghệ đang tuyển dụng mà bạn có thể tham khảo tại Việt Nam