1. Điều gì vừa xảy ra?
“Phim hoạt hình là điện ảnh. Nó không chỉ dành cho trẻ con.” - Đạo diễn Guillermo del Toro chia sẻ, lúc ông đứng trên sân khấu nhận giải thưởng Phim hoạt hình xuất sắc cho Pinocchio tại Oscar 2023. Trước đó, đạo diễn người Mexico cũng có phát biểu tương tự tại lễ trao giải Quả Cầu Vàng (Golden Globe Awards) 2023.
Guillermo del Toro cho biết, ông đã dạo chơi trong khu vườn điện ảnh, đã trải nghiệm và cảm thấy hạnh phúc khi dành thời gian để làm phim hoạt hình. Tác phẩm điện ảnh (người đóng) The Shape of Water ra mắt năm 2017 từng giúp del Toro chiến thắng giải Phim xuất sắc và Đạo diễn xuất sắc tại Oscar, cùng với các giải Sư Tử Vàng, Quả cầu vàng, BAFTA…
2. Đã có tranh cãi gì trước đó?
Không phải vô duyên vô cớ mà đạo diễn đại tài Guillermo del Toro lại nhấn mạnh và lặp lại thông điệp trên nhiều lần như vậy. Một năm trước đó, đạo diễn Alberto Mielgo chia sẻ lúc nhận giải Phim hoạt hình ngắn xuất sắc của Oscar rằng, “Phim hoạt hình dành cho người trưởng thành là sự thật không cần phải bàn cãi. Nó đang xảy ra rồi. Hãy gọi phim hoạt hình là điện ảnh.”
Tuy nhiên, nguyên nhân sâu xa của điều này đến từ quan điểm có phần “đi chậm thời đại” của Viện hàn lâm và Hội đồng chấm Oscar. Những câu đùa kém vui (và kém duyên) của Amy Schumer khi dẫn chương trình cho Oscar là một ví dụ. Nữ diễn viên nói: “Tôi chẳng xem nhiều các phim được đề cử đến thế. Tôi có 1 đứa nhóc và chỉ xem đi xem lại Encanto có 190 lần thôi.”
Trước khi công bố giải Phim hoạt hình sắc Oscar 2022 cho Encanto, ba nữ diễn viên vào vai công chúa Disney bản người đóng gồm Lily James, Naomi Scott và Halle Bailey cũng có những chia sẻ gây tranh cãi. Họ tiếp lời nhau: phim hoạt hình gắn với ký ức tuổi thơ, trẻ con thì cứ xem đi xem lại và “cha mẹ bọn trẻ biết rất rõ điều mà chúng tôi đang nói.”
Theo trang Mashable, kể từ khi hạng mục Phim hoạt hình xuất sắc ra đời vào năm 2002, chưa từng có một bộ phim hoạt hình nào dành cho người trưởng thành thắng giải. Những bộ phim dành cho trẻ em, đa phần đến từ Disney và Pixar thay phiên nhau chiến thắng hạng mục này.
3. Phim hoạt hình không phải là điện ảnh?
Một trong những quan điểm gây tranh cãi và chưa ngã ngũ chính là, liệu phim hoạt hình có phải là điện ảnh? Nền tảng tham chiếu về mặt sáng tạo một tác phẩm điện ảnh là chủ thể và tình huống được ghi lại chân thực bởi diễn viên thật trước ống kính. Bố cục, màu sắc, cách kể/tả và “ngôn ngữ điện ảnh” là những yếu tố tạo nên phim điện ảnh (không phải phim truyền hình.)
Phải nói thêm rằng, phim điện ảnh cũng xuất phát từ yếu tố cốt yếu, công nghệ và phương tiện ghi lại những chuyển động với sự ra đời của máy ảnh/máy quay phim.
Trong khi đó, phim hoạt hình không sở hữu trọn vẹn những yếu tố này. Vẫn có quan điểm cho rằng, phim hoạt hình được xem như một thể loại (genre) thay vì một loại hình nghệ thuật (art form) với ngôn ngữ điện ảnh đa dạng và phức tạp?!
Tuy nhiên, phim hoạt hình không đáng "xét lại" khi chúng ta nghĩ về điện ảnh. Bên cạnh đó, phim hoạt hình mở ra một số khía cạnh tuyệt vời mà chính phim người đóng chưa thể làm được. Chúng “nở hoa” với những cốt truyện giàu tưởng tượng, bối cảnh và hình ảnh ấn tượng, đầy cảm xúc.
Sự khác biệt giữa Vua Sư Tử (The Lion King) bản hoạt hình và live-action là một ví dụ tiêu biểu cho thấy rõ điều này. Hay như với Ratatouille, không chỉ là một tác phẩm điện ảnh xuất sắc mà còn cho thấy thật khó để hình dung nó trong phiên bản người đóng.
4. Liệu chỉ có phim hoạt hình cho trẻ em?
Trong khi câu chuyện phim hoạt hình có phải là điện ảnh chưa có hồi kết thì câu hỏi khác cũng gây chú ý. Liệu phim hoạt hình chỉ dành cho trẻ em?. Tuy nhiên, tư duy cho rằng phim hoạt hình chỉ dành cho trẻ em đã được chứng minh là cũ kỹ, lỗi thời.
Đạo diễn Brad Bird cho rằng hoạt hình là một loại hình nghệ thuật hơn là một thể loại; và được làm ra cho cả đối tượng khán giả đã trưởng thành. Anh ấy lồng ghép các chủ đề người lớn vào các bộ phim của mình, bao gồm Ratatouille (2007,) The Iron Giant (1999) và The Incredibles (2004).
Bên cạnh đó, những bộ phim hoạt hình của hãng Ghibli như Mộ Đom Đóm (Grave of the Fireflies) năm 1988 hay Up (Pixar, 2009) không đơn thuần chỉ dành cho trẻ em. Những tác phẩm hoạt hình xuất sắc như Loving Vincent, Anomalisa, và I Lost My Body thực sự dành cho người lớn.
Bộ phim Flee của đạo diễn Jonas Poher Rasmussen được xem là phim tài liệu hoạt hình cho người lớn và chiến thắng một số giải thưởng điện ảnh quan trọng. Nó từng lọt vào đề cử Oscar nhưng không chiến thắng.
Có người mỉa mai lựa chọn của Oscar sau câu chuyện này: hoạt hình là phim cho trẻ em, cợt nhả về cách người lớn phải chịu đựng khi xem cùng con cái nhưng lại giả vờ đưa Flee vào danh sách đề cử.
Mở rộng hơn, series Love, Death & Robots hay Arcane (chuyển thể từ trò chơi điện tử League of Legends) của Netflix cũng không thực sự dành cho trẻ em.
5. Phim hoạt hình còn cần chinh phục điều gì nữa (vậy Oscar?)
Oscar là giải thưởng điện ảnh cho thấy nhiều cải cách qua từng thời kỳ, từng năm. Nhiều vấn đề được nhìn nhận đúng hơn và công bằng hơn sau mỗi mùa trao giải. Vì thế, “công lý” cho phim hoạt hình từ giải thưởng điện ảnh lớn nhất hành tinh này rất được chú ý (kèm theo nhiều hy vọng.)
Tuy nhiên, câu chuyện công nhận phim hoạt hình không chỉ đến từ phát ngôn của Guillermo de Toro hay Alberto Mielgo gần đây. Nó là cả một “cuộc chiến” từ trước đó rất lâu.
Cây viết phê bình điện ảnh Garrett Gilchrist từng nói, các nhà làm phim không ít lần muốn Oscar chú ý nghiêm túc đến phim hoạt hình. Pocahontas và The Hunchback of Notre Dame là ví dụ khi đưa các yếu tố thuộc địa, phân biệt đối xử, cuồng tín tôn giáo vào tác phẩm nhưng vẫn bị Oscar ngó lơ.
"Vận động" mạnh mẽ từ những năm 1990 nhưng đến năm 2002, Oscar mới thực sự có hạng mục Phim hoạt hình xuất sắc. Đó là bước đầu thành công; là sự ghi nhận cho những nhà làm phim và các hãng phim hoạt hình vẫn đang đóng góp cho nghệ thuật, văn hoá một cách bền bỉ.
Tuy nhiên, hạng mục phim hoạt hình xuất sắc của Oscar cũng vướng mắc 1 số tranh cãi khác. Theo đó, có thông tin cho rằng phim Shrek thắng giải thưởng đầu tiên là một cuộc vận động hành lang. Cũng từ Oscar, các xưởng chế tác phim hoạt hình bị phân chia thành chính - phụ, lớn - bé… Oscar là cuộc chơi của riêng những studio hoạt hình lớn nhất nhì Hollywood?
Oscar chưa từng trao giải Phim xuất sắc cho một bộ phim hoạt hình. Hai bộ phim Up và Toy Story 3 là những phim hoạt hình xuất chúng và lọt vào đề cử Phim xuất sắc (Best Picture.) Sự hiếm hoi và khó khăn này vừa cho thấy hai tác phẩm này là kinh điển và rằng, muốn đề cử hay đoạt giải thì tác phẩm hoạt hình phải trên cả mức xuất sắc.
Dù vẫn còn nhiều cản trở nhưng không thể phủ nhận hoạt hình đã phát triển và cống hiến cho chính điện ảnh và khán giả những tác phẩm tuyệt vời. Đường còn dài, còn dài và một ngày nào đó phim hoạt hình sẽ được chú ý một cách đúng mực hơn.