1. Chuyện gì đang xảy ra?
Viện hàn lâm Thụy Điển đã công bố chủ nhân của giải Nobel Văn chương 2022. Vinh dự thuộc về Annie Ernaux - nữ tiểu thuyết gia người Pháp “vì lòng can đảm và sự nhạy bén trong cách bà làm hiển lộ những gốc rễ, những nỗi bất hòa và những ràng buộc mang tính tập thể của hồi ức cá nhân.”
Trước buổi lễ công bố, nhiều người tin rằng nhà văn người Anh Salmon Rushdie sẽ là chủ nhân giải thưởng. Tuy vậy, chiến thắng của Annie Ernaux không phải là thông tin quá bất ngờ, bởi trong vài năm gần đây, bà luôn nằm trong danh sách “gửi vàng” của nhiều diễn đàn văn học, nhà phê bình, và cả các nhà cái.
Annie Ernaux không phải là một cây viết xa lạ tại Việt Nam, với hai tác phẩm đã chuyển ngữ là Một chỗ trong đời và Hồi ức thiếu nữ. Chủ tọa của hội đồng giải Nobel, ông Anders Olsson, đã bình luận rằng: “Ernaux đã bền bỉ khám phá một đời sống đầy rẫy những khác biệt lớn về giới tính, ngôn ngữ và giai cấp từ những góc độ khác nhau.”
2. Có gì tại buổi lễ công bố?
Giải Nobel Văn chương được công bố vào tháng 10 hằng năm, ngày công bố luôn luôn là thứ 5, và giờ công bố luôn luôn là 1 giờ chiều. Sau thời khắc nêu tên người thắng cuộc, ông Anders Olsson đã đọc diễn văn trao giải cùng một nhà văn khác trong hội đồng chấm giải là Ellen Matson trả lời câu hỏi trong buổi công bố giải thưởng.
Trong bài phát biểu, ông Olsson tường thuật ngắn gọn về cuộc đời và văn nghiệp của bà Ernaux, cũng như nhận định về những đóng góp của bà cho văn chương nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng. Cách Annie Ernaux kết hợp những yếu tố tiểu sử với các vấn đề xã hội là một trong những điểm mà ông Olsson đề cao ở phong cách và thi pháp của bà Ernaux.
Khi được hỏi về thông điệp đằng sau việc trao giải cho bà Ernaux, ông Olsson khẳng định rằng Viện hàn lâm… chẳng muốn nói gì cả, mà chỉ muốn vinh danh những phẩm chất văn học tinh túy và đề cao khả năng tiếp cận xuyên biên giới trong các tác phẩm của nữ tác giả.
Điểm nhấn của phần hỏi đáp là câu hỏi về việc hội đồng tiếp tục trao giải cho một văn sĩ châu Âu và sự thiếu vắng các đại diện châu Á, Trung Đông, châu Phi. Ông Olsson và bà Matson khẳng định rằng có nhiều tiêu chí chấm giải, trong đó tính văn chương là tiêu chí quan trọng nhất.
Viện hàn lâm đã nỗ lực để mở rộng danh sách đề cử và thắng cử, bao gồm cả việc trao giải cho một nhà văn châu Phi vào năm 2021, nhưng quan trọng nhất vẫn là tính văn chương và khả năng tiếp cận độc giả trên toàn thế giới - những điều mà bà Ernaux thỏa mãn.
3. Quy trình tìm ứng viên và chấm giải diễn ra như thế nào?
Trước tiên, Viện hàn lâm sẽ gửi hàng ngàn lá thư tới nhiều cá nhân và tổ chức văn học có uy tín trên toàn thế giới để xin đề cử. Những cá nhân hay tổ chức có quyền đề cử bao gồm Viện hàn lâm và các thành viên của Viện, các giáo sư ngữ văn tại các trường đại học, những người đã từng thắng giải Nobel Văn chương, và những hiệp hội chịu trách nhiệm xuất bản văn học của từng quốc gia.
Toàn bộ quá trình gửi thư và nhận phản hồi diễn ra từ tháng 9 cho tới hết tháng 1 của năm tiếp theo. Sau khi loại bỏ vô vàn ứng viên ở vòng sơ tuyển, hội đồng chấm giải chọn ra 5 gương mặt sáng giá và đọc các tác phẩm của họ. Việc đọc ở đây không chỉ là đọc một hay một vài tác phẩm, mà người chấm sẽ phải đọc toàn bộ tác phẩm đã xuất bản của ứng viên.
Các thành viên hội đồng sẽ họp mặt vào tháng 9 để thảo luận, sau đó đưa ra công bố vào tháng 10. Buổi lễ trao giải sẽ diễn ra vào tháng 12.
4. Có những chỉ trích nào về giải thưởng này?
Phê bình đầu tiên nhắm vào giải Nobel Văn chương là cáo buộc rằng đây chỉ là giải thưởng của thế giới văn học phương Tây, bởi có rất ít người thắng cuộc tới từ châu Á, châu Phi, hay Nam Mỹ. Mặt khác, một trong những tiêu chí để chọn ứng viên là người đó phải có tác phẩm bằng tiếng Anh (hoặc tiếng Pháp), và tác phẩm đó phải có một đời sống trong cộng đồng độc giả, dịch giả, và các nhà phê bình phương Tây.
Chính vì thế, nhiều người cho rằng giải Nobel Văn chương đang bỏ lỡ rất nhiều gương mặt xứng đáng - những người viết bằng những ngôn ngữ mẹ đẻ và không có điều kiện tiếp cận với các độc giả Tây phương.
Sự thống trị của nam giới cũng là vấn đề mà nhiều người thường chất vấn Viện hàn lâm. Annie Ernaux là nữ nhà văn thứ 17 nhận giải Nobel Văn chương trên tổng số hơn một trăm cái tên từng được vinh danh. Phần đông hội đồng chấm giải cũng là nam giới.
5. Việt Nam lỡ cơ hội tranh cử Nobel Văn chương 2022?
Vào đầu năm nay, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam là Nguyễn Quang Thiều đã cho biết rằng Hội Nhà văn có nhận được thư mời ứng cử của Viện hàn lâm Thụy Điển. Tuy nhiên, thời điểm Hội nhận được thư đã qua thời hạn phản hồi. Đây là một điều đáng tiếc, nhưng cũng là một điều đáng mừng, bởi nó cho thấy văn đàn trong nước đang dần nhận được sự chú ý từ phía các giải thưởng quốc tế.
Trong quá khứ, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp từng được một nhà in tại Pháp tiếp cận và đặt vấn đề về giải Nobel Văn chương cho sáng tác của ông. Một nhà văn Việt khác là Dương Thu Hương cũng từng được đề cử giải Nobel, tuy nhiên bà không lọt vào danh sách rút gọn.