Chúng ta thường chỉ nhận ra giá trị của một điều khi đánh mất nó. Một mối quan hệ khép lại, con cái lớn lên và rời nhà, hay những khoảnh khắc đời thường không còn lặp lại. Khi ấy, cảm giác tiếc nuối xuất hiện, kéo theo câu nói quen thuộc “Giá như mình biết trân trọng sớm hơn”.
Điều nghịch lý là, khi mọi thứ vẫn đang hiện diện, ta lại rất khó nhìn thấy giá trị của chúng. Những gì quen thuộc dễ bị xem là hiển nhiên. Sự trân trọng, vì thế, không phải là phản xạ tự nhiên, mà là một năng lực cần được rèn luyện.
Đây cũng là điểm khởi đầu cho cuộc trò chuyện giữa host Thùy Minh và Nhà giáo dục Lương Dũng Nhân trong tập 3 Yêu Lành mùa 5. Từ đó mở ra một trục suy nghĩ xuyên suốt về sự trân trọng, bắt đầu từ cách ta có mặt trong từng khoảnh khắc, với bản thân, với con trẻ, và với những mối quan hệ gần gũi nhất.
Chỉ nhận ra khi đã mất!
Sự trân trọng xuất hiện khi ta nhận ra rằng sự sống đang hiện diện ở đây, ngay lúc này, trong một hình hài hữu hạn. Chúng ta thường chỉ biết trân trọng khi đứng trước mất mát hoặc biến cố. Khi mọi thứ còn nguyên vẹn, tình yêu và sự hiện hữu dễ bị xem là hiển nhiên. Chính vì vậy, cảm giác chán chường, không có gì đặc biệt trong các mối quan hệ không phải vì hết yêu, mà vì ta không chủ động cảm nhận nó.
Nhiều người nhầm lẫn cảm giác “không còn gì đặc biệt” với việc tình yêu đã cạn. Chẳng hạn với cha mẹ, việc được đồng hành cùng con cũng là một cơ hội như vậy. Một cơ hội để nhìn lại cách mình từng được yêu thương, và chọn phản hồi khác đi trong hiện tại. Với mỗi người chúng ta, các mối quan hệ thân mật cũng đối mặt với tình trạng tương tự. Bạn nhìn thấy giá trị của sự hiện hữu trước khi nó bị che lấp bởi kỳ vọng, phán xét hay thói quen.
Trân trọng không đến từ nhận thức, mà từ trải nghiệm trực tiếp
Sự trân trọng không đến từ việc hiểu đúng bằng lý trí. Ta có thể biết rất rõ rằng “gia đình là quan trọng”, “tình yêu là quý giá”, nhưng điều đó chưa đủ để tạo ra cảm giác trân quý thật sự.
Sự trân trọng chỉ xuất hiện khi ta trải nghiệm trực tiếp trạng thái tâm lý của việc trân quý. Đó là lý do anh Nhân nói đến các thực hành, không phải như một niềm tin hay kỷ luật tinh thần, mà như một cách kích hoạt lại năng lực vốn có của tâm.
Quá trình này đã được phản ánh trong nhiều học thuyết về tâm lý và phát triển xã hội. Nhà tâm lý học Abraham Maslow gọi đó là “sự tự hiện thực hoá” (self-actualization). Trong tâm lý học của Carl Jung cũng nhắc đến quá trình này, với tên gọi “cá thể hoá” (individuation). Trong tôn giáo, trạng thái ấy có thể được gọi là giác ngộ. Tên gọi khác nhau, nhưng đều chỉ về một điểm chung: con người chạm vào phần lành mạnh, sống động và đầy đủ nhất của chính mình.
Theo anh Nhân, con đường đi đến trạng thái ấy không cố định. Nhưng điểm giao nhau luôn là việc chăm sóc và phát triển sự lành mạnh của thân, của tâm, và của các mối quan hệ mà ta đang sống trong đó.
Khi sự trân trọng bị thử thách trong các mối quan hệ
Khả năng trân trọng không được kiểm chứng khi mọi thứ đang êm ả. Khi không có xung đột, việc trân trọng người khác là điều tương đối dễ. Để giữ được sự trân trọng khi bước vào tương giao - nơi có bất đồng, tổn thương và kỳ vọng chưa được đáp ứng - mới là việc khó. Khi xung đột xảy ra, điều biến mất đầu tiên thường không phải là tình cảm, mà là khả năng nhìn người kia như một sự hiện hữu trọn vẹn. Ta ngừng thấy họ là một con người, và bắt đầu thấy họ như một vấn đề cần giải quyết.
Trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, điều này thể hiện rất rõ. Khi con làm trái ý, người lớn dễ rơi vào trạng thái sửa sai, kiểm soát hoặc áp đặt. Nhưng theo anh Nhân, chính những khoảnh khắc ấy mới là lúc khả năng trân trọng bị thử thách mạnh nhất: ta còn nhìn thấy đứa trẻ là một con người đang lớn lên, hay chỉ còn thấy hành vi cần uốn nắn?
Tương tự, trong các mối quan hệ thân mật, sự trưởng thành không nằm ở việc tránh xung đột, mà ở khả năng ở lại với người khác mà không đánh mất cái nhìn trân trọng về sự hiện hữu của họ. Khi đó, tương giao không chỉ là nơi bộc lộ vấn đề, mà trở thành không gian để năng lực trân trọng được rèn luyện và mở rộng.
Tập trân trọng như một năng lực có thể rèn luyện
Sự trân trọng là một năng lực có thể được nuôi dưỡng thông qua thực hành. Bạn có thể thực hành các bài tập chú tâm có dẫn dắt ngắn, giúp bạn quay lại với trạng thái tự nhận thức ngay trong đời sống thường ngày. Thực hành được triển khai theo các bước sau:
- Bước 1: Đưa sự chú ý về cơ thể và hơi thở, thả lỏng những căng thẳng đang tích tụ.
- Bước 2: Hình dung một người thân yêu nhất, cảm nhận sự ấm áp và mong muốn họ được hạnh phúc, an lành và tự do.
- Bước 3: Mở rộng hình dung ấy sang một người quen, rồi đến một người khiến ta khó chịu.
- Bước 4: Mở rộng vòng tròn trân trọng đến nhiều người hơn, bao gồm cả chính mình.
Theo anh Nhân, những trạng thái này không phải được tạo ra từ bên ngoài, mà vốn đã tồn tại sẵn trong con người. Khoa học thần kinh cũng cho thấy não bộ có những vùng liên quan đến sự quan tâm và vị tha, được kích hoạt khi ta thực sự trân trọng người khác. Khi thực tập lặp đi lặp lại, khả năng cảm nhận và duy trì trạng thái đó trở nên tự nhiên hơn.
Trân trọng, vì thế, không cần phải cố gắng gồng lên. Nó là kết quả của việc quay về, nhận ra và cho phép mình chạm vào giá trị của sự hiện hữu, nơi bản thân và người khác cùng đang có mặt.
Mời các bạn xem lại tập 3 Yêu Lành và các tập tiếp theo được phát sóng lúc 20h, tối Chủ nhật hàng tuần, từ ngày 14/12 trên Vietcetera Podcast, Youtube, Spotify và Apple Podcast.