Quốc hiệu, Quốc kỳ, Quốc ca hay Quốc huy vốn hiện diện trong đời sống thường ngày. Chúng ta nhìn thấy, nghe thấy, và sử dụng chúng một cách hồn nhiên như hơi thở – từ lá cờ đỏ sao vàng bay trên cột trường học, bản Tiến Quân Ca vang lên đầu tuần, cho đến những cụm từ dòng Quốc hiệu xuất hiện trên giấy tờ, thẻ căn cước. Nhờ vậy, việc nhận diện một quốc gia trở nên dễ dàng và gần gũi, chẳng cần phải suy nghĩ nhiều. Nhưng đằng sau sự quen thuộc ấy lại là những câu chuyện dài về lịch sử, ý nghĩa và niềm tự hào.
Trong không khí hướng tới A80 – kỷ niệm 80 năm Quốc khánh – có lẽ đây là lúc thích hợp để cùng nhau ôn lại xem: những “dấu hiệu nhận diện quốc gia” này bắt nguồn từ đâu, và đã đi cùng chúng ta qua bao thăng trầm thế nào.
Quốc hiệu
Có người hiểu “Quốc hiệu” như một dạng “brand” của một quốc gia, một cái tên để bạn bè quốc tế nhận diện và ghi nhớ. Nhưng thực ra, Quốc hiệu mang nhiều ý nghĩa thiêng liêng và trang trọng hơn thế: nó là danh xưng chính thức khẳng định chủ quyền, thể chế và khát vọng mà một đất nước theo đuổi.
Với chúng ta, cái tên quen thuộc nhất vẫn là “Việt Nam”, gói gọn biết bao ký ức và tình cảm. Còn khi hiện diện trên văn bản chính thức, đất nước mình được gọi đầy đủ là: Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Đúng với chức năng “biểu thị thể chế và mục tiêu chính trị của một nước”, Quốc hiệu của chúng ta mang nhiều tầng ý nghĩa:
Tên gọi: Việt Nam – hai tiếng thân thương, vừa gần gũi, vừa là dấu hiệu nhận diện để cả thế giới nhớ đến.
Thể chế: Cộng hòa – nơi nhà nước thuộc về nhân dân, tiếng nói của mọi người dân là nền tảng.
Mục tiêu chính trị: Xã hội chủ nghĩa – lý tưởng chính trị, cũng là khát vọng xây dựng một xã hội công bằng, gắn kết và nhân văn.
Tên gọi “Việt Nam” không chỉ xuất hiện vào năm 1945 khi đất nước giành độc lập, mà đã được dùng từ rất sớm. Bởi vào năm 1804, tức 221 năm trước, vua Gia Long sau khi lên ngôi đã quyết định lấy “Việt Nam” làm Quốc hiệu.
Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, dù Quốc hiệu lúc đó đã đổi từ Việt Nam sang “Đại Nam”, cái tên Việt Nam lại vang lên mạnh mẽ trong giới sử học và các phong trào yêu nước. Phan Bội Châu viết Việt Nam vong quốc sử (1905), lập Việt Nam Công hiến hội (1907) rồi Việt Nam Quang phục hội (1912). Phan Chu Trinh nhắc đến “Tân Việt Nam”, Trần Trọng Kim viết Việt Nam sử lược. Nguyễn Ái Quốc cũng đặt tên Việt Nam cho nhiều tổ chức cách mạng. Đến năm 1945, hai chữ ấy được tuyên bố với thế giới với cái tên Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Và vào năm 1976, tại kỳ họp thứ nhất Quốc hội nước Việt Nam thống nhất (khoá VI) tháng 7 năm 1976, Quốc hội quyết định đổi tên nước thành: Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Nói cách khác, Quốc hiệu vừa là cái tên chính thức, vừa giống như “tuyên ngôn” của một quốc gia. Nó không chỉ trả lời câu hỏi “Chúng ta là ai?”, mà còn thì thầm một điều quan trọng hơn: “Chúng ta muốn trở thành ai.”
Đi kèm với Quốc hiệu, chúng ta thường thấy dòng chữ “Độc lập – Tự do – Hạnh phúc”. Đó chính là tiêu ngữ – những lời ngắn gọn, súc tích, thể hiện phương châm, lý tưởng và tinh thần mà quốc gia hướng tới. Có thể hình dung tiêu ngữ giống như “tagline” hay “slogan” trong ngôn ngữ brand: ngắn thôi, nhưng đủ sức gói trọn khát vọng lớn và truyền cảm hứng cho mọi người. Và ở đây, tiêu ngữ của nước ta là phần trích lược chủ nghĩa Tam dân của Tôn Dật Tiên (Tôn Trung Sơn): Dân tộc độc lập - Dân quyền tự do - Dân sinh hạnh phúc.
Không chỉ Việt Nam, nhiều quốc gia khác cũng có tiêu ngữ. Chẳng hạn, nước Pháp gắn liền với ba từ nổi tiếng “Tự do – Bình đẳng – Bác ái” (Liberté – Égalité – Fraternité). Tuy vậy, không phải quốc gia nào cũng quy định rõ ràng một tiêu ngữ chính thức, có nước chỉ dùng Quốc hiệu mà không kèm theo lời tuyên ngôn đi cùng.
Quốc kỳ
Khi bàn về thương hiệu, ngoài cái tên, người ta sẽ nghĩ ngay đến bộ nhận diện, với màu sắc chủ đạo và thiết kế mang ý nghĩa đặc biệt. Nhưng từ trước cả khi học về tầm quan trọng của “bộ nhận diện” với thương hiệu, chúng mình ai cũng đã biết ý nghĩa thiêng liêng của lá Quốc kỳ với đất nước chúng ta.
Cờ đỏ sao vàng. Mô tả thì thật giản dị, nhưng lại là hình ảnh dễ nhận diện nhất của đất nước Việt Nam.
Lá cờ ấy xuất hiện lần đầu trong khởi nghĩa Nam Kỳ năm 1940, và chính thức trở thành Quốc kỳ vào năm 1945, gắn bó cùng dân tộc suốt 85 năm qua. Màu đỏ của lá cờ tượng trưng cho máu, ý chí, tinh thần hy sinh chiến đấu của nhân dân; ngôi sao vàng tượng trưng cho ánh sáng của vai trò lãnh đạo cách mạng, màu da và sự đoàn kết của năm tầng lớp: sĩ, nông, công, thương, binh. Một thiết kế vô cùng đơn giản và vì thế mà rất dễ nhớ, dễ gọi tên, dễ nhận biết.
Quốc huy
Nếu Quốc kỳ là hình ảnh nhận diện dễ thấy nhất, Quốc huy chính là dấu ấn chính thức – giống như logo trong bộ nhận diện thương hiệu, được dùng trên mọi văn bản, công trình và nghi lễ quan trọng.
Quốc huy của nước Việt Nam được ra đời trong cuộc thi thiết kế quy mô toàn quốc vào năm 1951. Và “quán quân” ngày ấy là họa sĩ Bùi Trang Chước với 15 bản phác thảo được Bộ Tuyên truyền chọn trình lên Thủ tướng xét duyệt. Tuy nhiên, vì bác Chước được giao nhiệm vụ mật nên bản vẽ được họa sĩ Trần Văn Cẩn chỉnh sửa bổ sung, sau đó trở thành phiên bản chính thức cho đến ngày hôm nay.
Ngày 14/1/1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh công nhận Quốc huy, và từ đó đến nay, Quốc huy chỉ thay đổi duy nhất một lần khi Quốc hiệu thay đổi vào năm 1976, từ “Việt Nam Dân chủ cộng hòa” sang “Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”.
Quốc huy Việt Nam mang hình tròn, bao quanh là hai bó lúa chín uốn cong màu vàng, tượng trưng cho nông nghiệp, với 54 hạt lúa đại diện cho 54 dân tộc đang cùng sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam. Ở phía gốc là bánh xe răng cưa màu vàng tươi, biểu tượng của công nghiệp. Tất cả được kết nối bằng dải băng đỏ mang Quốc hiệu màu vàng. Và trong lòng là Quốc kỳ “nền đỏ thắm, sao vàng tươi”.
Quốc ca & Quốc thiều
Nếu thương hiệu hiện đại có sound branding – kiểu vài nốt nhạc ngân lên là ta biết ngay Netflix hay Intel – thì quốc gia cũng có phiên bản “âm thanh nhận diện” của riêng mình: Quốc ca. Với Việt Nam, đó là Tiến quân ca. Chỉ cần giai điệu vang lên, dù ở sân vận động, lễ chào cờ hay tận trời Âu, người Việt đều có thể cất tiếng hát: “Đoàn quân Việt Nam đi…”.
Quốc ca đi cùng mỗi người con nước Việt qua nhiều giai đoạn trong đời, từ những buổi sáng sớm đứng dưới nắng chào cờ, đến buổi lễ trưởng thành vinh dự kết nạp vào Đoàn. Hoặc gần gũi hơn với những trận đấu thể thao trên trường quốc tế.
Quốc ca của Việt Nam được ra đời vào năm 1944, khi nhạc sĩ Văn Cao chỉ mới 21 tuổi. Chưa từng cầm súng, cũng chưa một lần đặt chân đến chiến khu, ông đã viết nên Tiến quân ca - bài hát chính thức của Mặt trận Việt Minh, được Bác Hồ chọn làm Quốc ca vào năm 1945 và được Quốc hội khóa I phê chuẩn vào Hiến pháp 1946. Từ Tiến quân ca đến Quốc ca đã trải qua vài chỉnh sửa ở phần lời để phù hợp hơn với bối cảnh lịch sử.
Nhắc đến Quốc ca, thì không thể nào quên Quốc thiều - phiên bản không lời của Quốc ca, được phát trong những nghi lễ của các cơ quan nhà nước như: lễ kéo cờ ở công sở, trường học, lễ đón nguyên thủ quốc gia nước khác đến thăm chính thức nước sở tại. Đây cũng là bài nhạc thường xuyên vang lên trên sân cỏ để ăn mừng đội tuyển Việt Nam chiến thắng.
Quốc khánh
Quốc khánh 2/9 chính là ngày “khai sinh” của nước Việt Nam hiện đại. Ngày ấy, tại Quảng trường Ba Đình, bản Tuyên ngôn Độc lập vang lên, mở ra một chương mới: một quốc gia có tên, có cờ, có huy hiệu, có ca khúc định danh. Từ đó, 2/9 trở thành ký hiệu chung trong tâm thức người Việt – ngày mà Việt Nam chính thức cất tiếng chào thế giới.
Từ “khánh” trong “Quốc khánh” có nghĩa là sự vui mừng, hoan hỉ, tương tự như “khánh” trong từ “khánh thành”. Vậy nên, “Quốc khánh” có thể hiểu đơn giản là cả nước đều hân hoan, vui mừng. Quả thật, niềm vui ấy đã hiện hữu rõ rệt 80 năm trước, khi khắp Quảng trường Ba Đình rực nắng thu vàng, hàng vạn con người đứng lặng, hướng mắt về lễ đài, đón chờ khoảnh khắc mỗi người Việt Nam là một người Việt Nam có “quyền sống, quyền tự do, và quyền mưu cầu hạnh phúc” – bình đẳng với muôn người khác.
Từ đó trở đi, cứ độ tháng 9, nhà nhà lại treo cờ ăn mừng Tết Độc lập, cũng là ăn mừng “sinh nhật” của Tổ quốc. Tiệc “sinh nhật” này rợp bóng cờ, những con phố như nhuốm trong sắc đỏ của lá Quốc kỳ bay phấp phới. Và Tết Độc Lập thì năm nào cũng vậy, cũng mang đến một niềm vui chạm đến tận cùng, để ai cũng thấy mình là một phần trong “biển sống trào lên thành đại hội” (Tố Hữu). Một đại hội của ký ức, của niềm tự hào, và của lòng biết ơn với lớp lớp thế hệ đã ngã xuống cho hôm nay đất nước được sống trong “Độc lập - Tự do - Hạnh phúc.”
Trân trọng cảm ơn Thạc sĩ Nguyễn Thành Long, Giảng viên chính khoa Lịch Sử Đảng, Học viện Báo chí và Tuyên truyền đã đồng hành, cố vấn chuyên môn cho loạt bài trong chuyên đề tháng Thương Hiệu Quốc Gia của Vietcetera.