Thỉnh thoảng lướt mạng xã hội, bạn vẫn hay thấy những bức ảnh lễ hội tưng bừng kèm dòng trạng thái “Đếm ngược 11 cái Chủ Nhật nữa là tới Tết”, “Còn 02 tuần nữa là đến Giáng sinh”. Càng gần mục tiêu, gần với một cột mốc mà mình trông đợi, tinh thần bạn bỗng nhiên trở nên nôn nao, phấn chấn, như được tiếp thêm động lực hoàn thành mọi công việc, bài vở để có một mùa lễ thảnh thơi. Tâm lý này xảy ra không hề ngẫu nhiên, mà đã được nghiên cứu chứng minh với tên gọi Goal Gradient Effect (tạm dịch: Hiệu ứng gần đến mục tiêu).
Goal Gradient Effect là gì?
Goal Gradient Effect là khái niệm được Nhà nghiên cứu hành vi Clark Hull đưa ra vào năm 1932, cho rằng mức độ nỗ lực của con người sẽ gia tăng khi họ cảm nhận mình đang tiến gần mục tiêu hơn (mục tiêu ở đây có thể là cột mốc hoặc thành tích nào đó).
Hiện tượng này thường xảy ra dựa trên cảm giác mình đang tiến bộ và sắp đạt được thành tựu. Khoảng cách đi đến mục tiêu càng được rút ngắn, sự hứng khởi “mình sắp hoàn thành”, “mình sắp làm được một điều gì đó” càng tăng, từ đó thúc đẩy sự tập trung và động lực cố gắng của chúng ta ở chặng đường cuối.
Tại sao lại xảy ra điều này?
1. Não bộ nhạy với cái còn thiếu hơn là cái đã làm được
Con người có xu hướng ghi nhớ và bận tâm nhiều hơn đến những việc chưa hoàn thành, thay vì những gì mình đã làm xong. Những “việc còn dang dở” luôn chiếm chỗ phần lớn trong suy nghĩ của chúng ta mỗi ngày, hay còn được gọi là Hiệu ứng Zeigarnik.
Chẳng hạn như khi đi tập gym, sau gần 2 tiếng tập liên tục đã thấm mệt, khi biết rằng còn 20 lần planks nữa là hoàn thành buổi tập, bạn sẽ ngay lập tức quên bẵng đi mình đã tập được bao nhiêu hôm nay, mà tâm trí chỉ còn cuốn vào việc “còn bao nhiêu cái nữa thì mình xong buổi tập?”
2. Dopamine được tiết ra mạnh hơn khi phần thưởng càng gần
Hãy tưởng tượng bạn đặt mục tiêu chạy bộ 5km. Khi mới chạy được 1–2km, bạn có thể muốn bỏ cuộc bất cứ lúc nào. Nhưng khi đã chạm tới mốc 4,5km, tức chỉ còn đúng 500m nữa là hoàn thành, bỗng nhiên bạn thấy mình như được “tiêm thêm năng lượng”, muốn lao nhanh về phía trước để cán đích.
Cảm giác ấy đến từ một chất dẫn truyền thần kinh rất quan trọng trong não bộ: dopamine. Nó được tiết ra khi bạn ăn một món ngon, nhận được tin nhắn từ người yêu, bạn bè,..., hoặc khi sắp đạt được một điều mình mong muốn. Phần thưởng sẽ tạo ra dopamine, thôi thúc bạn cố thêm chút nữa vì khi đó bạn hình dung rất rõ khoảnh khắc mình sắp chạm tới vạch đích.
3. Không muốn mọi công sức “đổ sông đổ biển”
Trong tâm lý học, Sunk Cost Effect - hiệu ứng “chi phí chìm” là khi não bộ luôn có xu hướng tự nhủ: “Mình đã cố gắng đến như vậy rồi, bỏ cuộc giờ này thì thật là vô nghĩa.” Chính vì vậy, khi đã đầu tư quá nhiều thời gian, công sức hay tiền bạc vào một việc nào đó, ta càng khó buông bỏ giữa chừng và càng quyết tâm hơn ở giai đoạn cuối.
4. Cảm giác hào hứng khi mình có sự tiến bộ
Khi con người có xu hướng muốn tiếp tục theo đuổi và hoàn thành mục tiêu hơn, họ cảm thấy mình đã có những bước tiến nhất định, dù bước tiến ấy lớn hay nhỏ. “Đọc được 10 trang sách rồi… Hôm nay thêm được 5 trang… Hôm nay đọc thêm được 20 trang nữa, giỏi quá!” là một ví dụ cho thấy sự tiến bộ thúc đẩy nội lực muốn cố gắng bên trong.
Goal Gradient Effect được áp dụng trong đời sống như thế nào?
Nghiên cứu của Kivetz và các cộng sự của ông vào năm 2006 đã chỉ ra rằng Goal Gradient Effect có tác động lớn trong bối cảnh hành vi tiêu dùng thực tế. Dễ nhận thấy nhất là Duolingo nền tảng học ngoại ngữ nổi tiếng - đã tận dụng Goal Gradient Effect để duy trì động lực học ở người dùng. Ứng dụng theo dõi chuỗi ngày học liên tiếp (streak) và hiển thị rõ ràng số ngày bạn đã duy trì việc học không gián đoạn. Người học còn có thể đặt “Streak Goal”, mỗi lần hoàn thành mục tiêu sẽ nhận được phần thưởng ảo, khiến ta lúc nào cũng trong tâm thể muốn “giữ chuỗi”. Bên cạnh đó, thanh tiến độ (progress bar) luôn hiển thị trực quan mức độ hoàn thành và giúp người dùng nhìn thấy rất rõ mình đang cách phần thưởng tiếp theo bao xa.
Không chỉ Duolingo, LinkedIn cũng khai thác rất tốt hiệu ứng này thông qua Profile Strength Indicator – một thanh hiển thị mức độ hoàn thiện hồ sơ cá nhân. Khi người dùng nhìn thấy hồ sơ của mình mới đạt 60% hay 80%, họ sẽ có xu hướng muốn tiếp tục bổ sung thông tin để đạt trạng thái “All-Star” (hồ sơ hoàn hảo). Việc nhìn thấy rõ khoảng cách còn thiếu để đạt mức tối ưu đã thúc đẩy người dùng hoàn thiện hồ sơ nhiều hơn, đồng thời giúp nhà tuyển dụng dễ dàng đánh giá năng lực ứng viên.
Hay trong cuộc sống hằng ngày, mỗi lần đi ăn hay mua hàng là một lần được đóng dấu vào thẻ tích điểm. Khi số dấu đã gần đầy, hành vi quay lại của khách hàng sẽ tăng lên, đơn giản vì họ đang tiến rất gần đến phần quà miễn phí. Theo Tâm lý học hành vi, đây còn được được gọi là Hiệu ứng Tiến trình Ưu đãi (Endowed Progress Effect).
Mặt phải và mặt trái
Không thể phủ nhận, Goal Gradient Effect là cơ hội tốt để tạo động lực cá nhân. Nó giúp ta chia nhỏ những mục tiêu lớn thành những cột mốc nhỏ, dễ quản lý hơn. Mỗi cột mốc hoàn thành đóng vai trò như một vạch đích thu nhỏ, giúp ta nỗ lực hơn với chính mình.
Tuy nhiên, hiệu ứng này cũng có những tranh luận trái chiều. Theo trang Psycho Tricks, nếu quá phụ thuộc vào những yếu tố bên ngoài, con người có thể dần đánh mất động lực nội tại - hay nói cách khác là sự hứng thú xuất phát từ chính hoạt động đó. Họ có xu hướng chỉ hành động vì phần thưởng, thay vì vì sự yêu thích thật sự đối với công việc và muốn học hỏi. Một khi phần thưởng không còn, hoặc không còn đủ hấp dẫn, động lực cũng dễ dàng biến mất theo.
Hơn thế nữa, tưởng tượng cuộc đời phải liên tục chạy nước rút ở những chặng cuối cũng đủ khiến ta cảm thấy choáng váng và mệt mỏi. Chưa kể, sau khoảnh khắc cán đích, nhiều người còn trải qua cảm giác “trống rỗng sau thành tựu” (post-achievement depression) vì đã dồn toàn lực bứt tốc.
Cuối cùng, nếu bị khai thác quá mức trong Marketing, nhiều câu hỏi đặt ra rằng liệu Goal Gradient Effect có giúp các nhãn hàng, doanh nghiệp thực sự phục vụ vì lợi ích của người dùng, mua thứ người dùng thật sự cần và thích hay không? Hay họ chỉ đang khéo léo dẫn dắt khách hàng chạy về phía những vạch đích đã được dựng sẵn vì lợi nhuận?
Kết
Cuộc đời chúng ta có rất nhiều đường đua. Ai cũng muốn làm người chiến thắng, ít nhất là thắng được những mục tiêu, dự định của chính mình. Dẫu biết rằng, cuối năm luôn là thời điểm bận rộn để mọi người “chạy nước rút”, hoàn thành nốt những mục tiêu dang dở mà mình muốn đạt được trong năm 2025. Nhưng hãy nhớ “dưỡng sức” để tiếp tục chạy trong năm mới, chú ý đến sức khỏe và cho mình những khoảng nghỉ cần thiết nhé.