Có bao giờ bạn bắt gặp một mùi hương quen thuộc đủ để gợi nhớ bạn đến một ký ức cũ dù không rõ hình dung? Như hạt cà phê rang làm bạn nhớ lại những quán cóc ven đường gần nhà, mùi nước xả vải với hình ảnh mẹ đang giặt quần áo, hay mùi thuốc tẩy khiến bạn chợt nhớ những lần được đi hồ bơi lúc nhỏ.
Mùi hương liên kết với sự hoài niệm rất mạnh mẽ, còn có tên gọi riêng là "hoài niệm mùi hương". Dưới đây là những lí do vì sao hiện tượng này lại xuất hiện trong cuộc đời mỗi người.
Hiện tượng hoài niệm mùi hương là gì?
Hoài niệm mùi hương có tên gọi gốc là nostalgic smells, gần như tất cả chúng ta đều trải nghiệm khoảnh khắc một hương thơm thoang thoảng bỗng mang về những ký ức tưởng chừng như đã mất từ lâu.
Theo mô hình trí nhớ của Atkinson-Shiffrin, thông tin cần đi qua ba bộ nhớ: tạm thời, ngắn hạn và dài hạn. Những ký ức này thật chất vẫn nằm đâu đó trong bộ nhớ dài hạn, nơi lưu trữ thông tin bị quên lãng theo thời gian.
Nghiên cứu của nhà thần kinh học Alan Hirsh đã liệt kê một vài mùi hương gợi nhớ như mùi hoa, mùi bánh nướng, mùi cánh đồng ở thôn quê,… Ông cũng cho thấy ký ức phổ biến nhất là tuổi thơ, khoảng thời gian chúng ta vẫn còn vô tư và không chịu nhiều áp lực cuộc sống.
Nếu bạn đã từng một lần trải nghiệm hiện tượng này, ngoài những hình ảnh hoài niệm hiện ra thì còn đi kèm cảm xúc mà bạn có về hồi ức ấy. Cảm xúc đó tiêu cực hay tích cực sẽ tuỳ vào trải nghiệm của bạn. Nếu mùi đồng xanh cho bạn cảm giác yên bình của tuổi thơ, thì mùi cồn y tế cũng khiến bạn sợ hãi nhớ đến những lần phải đi bác sĩ.
Cách mùi hương in dấu ký ức
1. Mùi hương có thể chen vào ký ức dài hạn
Ký ức dài hạn là những thông tin đã được in dấu vào trí nhớ của bạn lâu đủ để nằm ngoài nhận thức, chỉ xuất hiện khi cố gắng hồi tưởng lại. Một vài ký ức dài hạn dễ hồi tưởng hơn khi có sự hỗ trợ của mùi hương.
Từ lâu, vỏ não quả lê có vai trò trong hệ thống khứu giác nguyên thủy, giúp chúng ta ngửi và nhận biết mùi hương. Về sau hai nhà khoa học thần kinh người Đức tại Đại học Ruhr-Universität Bochum đã khám phá ra vỏ não này cũng là kho lưu trữ cho những ký ức dài hạn nếu có sự hướng dẫn của khu vực OFC (viết tắt của orbitofrontal cortex: vỏ não trán ổ mắt).
Khu vực OFC có nhiệm vụ phân biệt các trải nghiệm giác quan như thị giác, vị giác, thính giác,... và liên kết trải nghiệm đó với một mùi hương nhất định. Như khi giặt đồ cùng mẹ, hương thơm nước xả được vùng vỏ não quả lê nhận biết. Sau đó khu vực OFC sẽ xác định trải nghiệm giặt đồ này thông qua các giác quan để giúp mùi hương in dấu khoảnh khắc đó trong vỏ não.
2. Mùi hương kích hoạt những cảm xúc đi kèm ký ức
Điều này diễn ra bởi mối liên hệ giữa khứu giác và hạch hạnh nhân.
Hạch hạnh nhân là nơi xử lý những ký ức đi kèm cảm xúc. Mùi hương đi vào mũi, qua dây thần kinh sọ rồi đến khứu giác để giúp não cũng "ngửi" được hương thơm. Hạch hạnh nhân được kích thích bởi mùi hương sẽ gợi lại cảm xúc, kéo theo đó là ký ức hiện lên trong tâm trí bạn như những bóng đèn nhấp nháy.
Kết
Mùi hương không chỉ dừng lại ở kích thích khứu giác của con người mà còn là một chuyến tàu đưa bạn về hồi ức dù chỉ trong vài giây ngắn ngủi. Trong cuốn sách "Đi tìm thời gian đã mất" của nhà văn Marcel Proust, chỉ cần hương thơm của chiếc bánh quy và tách trà cũng đủ đưa nhân vật chính quay lại với những ký ức lãng quên từ lâu.
Còn bạn thì sao? Đâu là mùi hương hoài niệm mà bạn ghi nhớ nhất?